Polswissart

Może do najważniejszych zadań sztuki obecnie należy wyznaczanie i obrona miejsca pustego dla mentalnej inicjatywy indywiduum ludzkiego.
– Jan Berdyszak (Szkicownik nr 65, 1973 – 75)

Jan Berdyszak operuje przeważnie formami geometrycznymi. Traktuje je jednak tylko jako środki do przedstawienia problemów podstawowych dla egzystencji człowieka. Jednym z najważniejszych problemów przez niego podejmowanych jest przestrzeń, pojmowana jako zagadka bytu. W latach 50-tych, kiedy artysta odbywał studia na poznańskiej PWSSP, jego postawa twórcza była odosobniona. Patrząc dziś, z perspektywy późniejszych wydarzeń w sztuce, twórczość Berdyszaka, która zdecydowanie wychodzi poza obręb samej plastyki, nikogo nie dziwi , wręcz przeciwnie – zachwyca przenikliwością i odkrywczością. Prace powstałe w latach 70-tych charakteryzuje czystość i oszczędność użytych form geometrycznych. Nie są one jednak banalnie prostymi, regularnymi kwadratami czy prostokątami. Jest to geometria, jak pisze Bożena Kowalska – przezwyciężona. Artysta używa w tych pracach barw jednolitych, o niedostrzegalnej wręcz, idealnie gładkiej fakturze. Barwy są zawsze czyste, intensywne i świetliste. Jedną z najważniejszych rzeczy w twórczości Berdyszaka z tego okresu jest pusta przestrzeń. Puste obszary w obrazach wycięte są bądź wewnątrz, a więc zamknięte jakby ramą albo otwierają się dla przepływu przestrzeni u dołu i u góry albo też dzielą obraz na dwie odsunięte od siebie części, odpychające lub przyciągające się nawzajem, jak w prezentowanej pracy. Twórczość Berdyszaka mówi o nieuchwytności fenomenu przestrzeni. To właśnie z niego uczynił artysta główne tworzywo swej sztuki.

Wiodącym motywem sztuki Jana Berdyszaka, jednego z najciekawszych twórców polskiej sztuki współczesnej, jest przestrzeń. Wokół tej tematyki skupiały się poszukiwania artysty od momentu ukończenia w 1958 roku studiów w Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych w Poznaniu. Przestrzeń – otaczająca, wypełniająca czy przenikająca obiekt - oraz sytuacje przez nią aranżowane towarzyszyły Berdyszakowi w zgłębianiu problematyki istoty obrazu. Od najwcześniejszych prac artysta zrywał z powszechnie przyjętymi dla malarstwa formatami, tworząc obrazy koliste pełne i fragmentaryczne. Metamorfozy te dotyczyły zarówno blejtramu jak i powierzchni płótna, która – nawet jeśli pozostawała tradycyjnie prostokątna – zapełniana była w układach pionowym bądź poziomym kołami lub ich wycinkami, resztkami. Sam Berdyszak o całej swojej twórczości, m.in. o cyklu Koła podwójne powstającym w latach 60. ubiegłego wieku, lubił mówić, że to „reszta reszt” (Zboralska K., 101 polskich artystów współczesnych. Wybitnych, uznanych, debiutujących, wyd. Artinfo, Warszawa 2019, s. 18). Od po łowy lat 60. artysta tworzył cykl Obraz strukturalny z kołem. Głównym założeniem tej przełomowej dla Berdyszaka serii ukierunkowującej niejako jego dalsze poszukiwania, stały się wewnętrzne lub zewnętrzne (w stosunku do obiektu) wycięcia o geometrycznych kształtach podkreślające istotę niewidzialnej części obrazu czyli towarzyszącej mu przestrzeni. Wraz z upływem czasu kwestia „pustego” staje się niemal równorzędna z tym co widzialne – samym obiektem. To, co fragmentaryczne, nieobecne, wycięte podkreślone zostało przez obecność mocnego konturu, ostro załamującej się jego linii, czy otworu wewnątrz obiektu. Jan Berdyszak konsekwentnie przez lata zgłębiał problematykę granicy istnienia sztuki i rzeczywistości oraz wzajemności relacji zachodzących między obiektem, przestrzenią i obserwującym widzem. W tym sensie zbliża to artystę do op-artowskich twórców takich jak Wojciech Fangor, którzy prowadzili podobne poszukiwania na gruncie zdecydowanie jednak bardziej malarskim. Berdyszak jawi się bardziej jako naukowiec, poprzez konsekwentne operowanie kolejnymi cyklami sukcesywnie analizował interesujące go aspekty. Przestrzeń jako pustka ale też jako wstęp do przezroczystości – temu tematowi poświęcił Berdyszak prace wykonywane w szkle. Instalacje te powstawały w latach 70. dając początek znanemu cyklowi Passe-partout, do którego artysta używał przezroczystych materiałów ale również drewna. Samo słowo passe-partout, oznaczające przejście ku całości, zdaje się doskonale syntetyzować poszukiwania twórcze Berdyszaka, idącego od nicości przez transparentność po to, co widzialne i namacalne – obiekt. W całym ciągu twórczym Jana Berdyszaka nadrzędna pozostaje idea i jej szczegółowa analiza, co odbywa się kosztem materiału – samego dzieła. Dlatego też z taką łatwością artysta eksperymentował z rzeźbą używając do niej nie tylko szkła czy drewna ale też blachy, emaliowanych elementów – wszystkiego co pozwalało mu na budowanie rozmaitych układów. Jedno jest pewne, twórczość Jana Berdyszaka łamie po dziś dzień wszelkie konwencje tradycyjnego warsztatu malarza. Okrągłe blejtramy, wycięcia w płótnie, kompozycje wieloczęściowe, kompozycje – obiekty – poszukiwania te służyły zobrazowaniu pojęcia otwartości i nieskończoności, konfrontacji obrazu z jego otoczeniem. Bez względu na formę jaką przyjmuje dzieło wyróżnikiem twórczości Berdyszaka pozostaje analityczna postawa, naukowy charakter i konsekwencja w realizowaniu koncepcji.