Melbechowska-Luty A., Kreator: rzeźbiarskie dzieło Xawerego Dunikowskiego, Warszawa 2012, s. 114-115 [por.]. Krzysztofowicz-Kozakowska S., Sztuka Młodej Polski, Kraków 2003, s. 23 [por.]. Skrodzki W., Polska sztuka religijna 1900-1945, Kraków 1989, s. 68 [por.]. Kaczmarczyk D. [oprac.], Rzeźba polska od XVI do początku XX wieku, katalog zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie, Warszawa 1973, nr kat. 230, s. 98 [por.]. Dobrowolski T., Sztuka Młodej Polski, Warszawa 1963, s. 128 [por.]. Treter M., Ksawery Dunikowski. Próba estetycznej charakterystyki jego rzeźb, Lwów 1924, ryc. 24, s. 31 [por.].

Rzeźby religijne Xawerego Dunikowskiego w wyjątkowy sposób łączą ducha gotyckiej tradycji z nowoczesnym, modernistycznym podejściem do formy. W prezentowanym monumentalnym popiersiu od razu rozpoznajemy pełną powagi postać Chrystusa. Smukła sylwetka, spokojny wyraz twarzy, szerokie czoło i opadające ramiona tworzą kompozycję o wyjątkowej sile wyrazu i głębi emocjonalnej. „Widzimy (…) studjum biustu, gdzie głowa Chrystusa o wyrazistym i twardym profilu, pełna tajonego smutku i znamionująca bogactwo przeżyć wewnętrznych, odpowiada pozatem całkowicie przyjętemu ogólnie typowi” – pisał o rzeźbie Mieczysław Treter (Treter M., Ksawery Dunikowski: próba estetycznej charakterystyki jego rzeźb, nakł. H. Altenberga, Lwów 1924, s. 32). Dzieło Dunikowskiego powstało jako jedno z dwóch popiersi, a zarazem kilku studiów przygotowawczych do większej realizacji – figury Chrystusa stanowiącej centralny element grupy Adoracji, wieńczącej główny portal kościoła OO. Jezuitów w Krakowie pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa. Modernistyczną świątynię zaprojektował w latach 1907-1909 wybitny architekt Franciszek Mączyński, autor m.in. krakowskiego Pałacu Sztuki i Domu Pod Globusem. Rzeźbę Chrystusa do portalu wykonał w kamieniu Karol Hukan, według projektu Dunikowskiego, natomiast boczne postacie mnichów i rodziny – symbolizujące cierpiącą i poszukującą ukojenia ludzkość – odlano z ołowiu w 1913 roku. Zarówno zrealizowana figura, jak i wcześniejsze studia – w tym prezentowane popiersie – przemawiają językiem monumentalnym, dostojnym, pełnym skupienia. Utrzymane w charakterystycznym dla Dunikowskiego stylu – surowym, syntetycznym i duchowo pogłębionym – ukazują artystę w momencie poszukiwania uniwersalnego, ponadczasowego wyrazu sacrum w rzeźbie.

Artysta stoi ponad życiem, ponad światem, jest Panem Panów, nie okiełznany żadnym prawem, nie ograniczony żadną siłą ludzką.

– Stanisław Przybyszewski (Przybyszewski S., Confiteor, w: Programy i dyskusje literackie Młodej Polski, oprac. M. Podraza-Kwiatkowska, Wrocław 1977, s. 239.)

Powyższe zdanie będące kwintesencją postrzegania roli artysty przez polskich modernistów mogłoby się stać mottem życia Ksawerego Dunikowskiego. Z perspektywy lat droga twórcza artysty ukazuje go jako człowieka przekonanego o własnym geniuszu, idącego własną ścieżką i niepokornego. Wiara w posłannictwo, awanturniczy charakter i nieprzejednanie sprawiły, że Dunikowski stał się prekursorem walki o należne rzeźbie miejsce jako odrębnej dziedziny sztuki. Ksawery Dunikowski pierwsze umiejętności w dziedzinie rzeźby zdobywał w pracowni Bolesława Syrewicza na warszawskim Zamku Królewskim. Jeszcze zanim rozpoczął studia w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych (1896) po raz pierwszy wystawił swoją rzeźbę w TZSP w Warszawie („Popiersie Me fi sto”). Aktywny politycznie Dunikowski popadając raz po raz w konflikt z władzami carskimi opuścił Warszawę i przeniósł się na studia do Krakowa. Krakowska uczelnia doceniła talent młodego artysty czego wyrazem było przyznanie mu w 1898 roku złotego medalu za pracę dyplomową („Portret Henryka Szczyglińskiego”). Na rozwój twórczy Dunikowskiego wpływ miał Stanisław Przybyszewski, który był duchowym przywódcą ówczesnej bohemy artystycznej Krakowa. Dunikowski był wiernym jego słuchaczem, bliskie mu były hasła nawołujące do zerwania z poprawnością akademicką, subiektywizacji procesu twórczego oraz eksperymentowania nawet kosztem niezrozumienia. W takim duchu powstawały wczesne prace, wykonywane w gipsie i glinie – jedynych materiałach poddających się szybkiej obróbce. Pozbawione były one realizmu, Dunikowski rzeźbił wysmukłe figury ludzkie o ekspresyjnej gestykulacji rąk, sprawiające wrażenie ruchu. Obok kompozycji symbolicznych tworzył portrety. W 1903 roku Dunikowski został profesorem rzeźby w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie. Dwa lata później pokazał swoje prace na indywidualnej wystawie w Salonie Krywulta. Joanna Torchała w publikacji „Niepokorny Xawery Dunikowski” (wyd. Centrum Rzeźby Polskiej w Oro ńsku, 2011, s. 12) opisuje jak wielkie oburzenie wywołała ta wystawa. Podsycone ono było dodatkowo konfliktami towarzyskimi w jakie wdał się artysta w tym samym czasie. W wyniku tych wydarzeń Dunikowski zyskał sobie równie dużo wrogów co obrońców. Nie przeszkodziło mu to zaszokować publiczność po raz kolejny prezentując w warszawskiej Zachęcie w 1907 roku cykl rzeźb pt. „Kobiety brzemienne”. Artysta pozbawił je postumentów ustawiając figury kobiet bezpośrednio na ziemi, co zatarło granicę między widzem a dziełem. W 1910 roku przeniósł się do Krakowa skąd coraz częściej wysyłał swoje prace na zagraniczne pokazy (Antwerpia, Rzym, Berlin). W 1914 roku Dunikowski wyjechał do Paryża i stamtąd dalej do Londynu. W tym samym roku powrócił do Francji i otworzył pracownię nad Sekwaną przy ul. F. Gilbert. Pracował samodzielnie a inspirację czerpał zarówno z kubizmu jak i starożytnych dokonań rzeźby egipskiej i greckiej. Przyjaźń ze sławnym fryzjerem i projektantem mody Antoine Cierplikowskim otworzyła Dunikowskiemu kontakt z bogatą klientelą paryską, dla której tworzył liczne portrety. W 1921 wrócił do Krakowa by objąć katedrę rzeźby na Akademii Sztuk Pięknych. Wykonał wówczas m.in. monumentalną kompozycję architektoniczną „Pomnik wdzięczności Ameryce” (1921). W 1923 roku rozpoczął wieloletnią pracę nad cyklem „Głów wawelskich”, jednym z najwspanialszych swoich dzieł. Nowatorstwo objawiające się w subiektywnym potraktowaniu 70 portretów nie zyskało aprobaty środowiska artystycznego i ostatecznie głowy nie zostały uwzględnione w dekoracji Wawelu. Mimo osobistego rozżalenia jakie Dunikowski odczuwał z powodu odrzucenia projektu okres lat dwudziestych był czasem sukcesów twórcy, który już wówczas cieszył się mianem najwybitniejszego polskiego rzeźbiarza. Dobrą passę przerwał wybuch II wojny światowej. 15 maja 1940 roku Dunikowski został aresztowany przez gestapo i ostatecznie przewieziony do Auschwitz, z którego po wyzwoleniu powrócił do Krakowa w 1945 roku. Szybko odnalazł się w nowej socjalistycznej rzeczywistości. Wykonał kolejno dwa monumentalne zlecenia – „Pomnik czynu powstańczego” (1945) na górze św. Anny oraz „Pomnik wdzięczności armii radzieckiej” w Olsztynie (1949). W 1949 roku przyznano Dunikowskiemu Order Budowniczego Polski Ludowej. Artysta bardzo liczył na rolę państwa jako mecenasa sztuk, w tym rzeźby. Wkrótce jednak przyszło rozczarowanie. Twórczość Dunikowskiego nie mieściła się w pojęciu sztuki wyznawanej przez władzę socjalistyczną. Z drugiej strony rzeźbiarz będący spadkobiercą modernistycznej wizji artysty nie zamierzał ulec narzuconym wymogom. W tym czasie stworzył dwie kontrowersyjne rzeźby największych przywódców Rosji Radzieckiej – „Portret Lenina” (1949) i „Stalin” (1954). W okresie powojennym powrócił do malowania. Pozwalało ono realizować się twórczo gdy z przyczyn zdrowotnych coraz trudniej było mu rzeźbić.