Bratysława, Muzeum Milana Dobeša, François Morellet, 29 kwietnia – 15 września 2011

François Morellet [katalog wystawy], wyd. Muzeum Milana Dobeša, Bratysława 2011, s. nlb.

Morellet, którego „systematyczne” podejście sprawia, że nawet Mondrian wygląda na nieco nieuporządkowanego, używa najoszczędniejszych, najbardziej minimalnych środków, by tworzyć sztukę, z której wyeliminowane są wszelkie ślady malarskiej wrażliwości.

(„The New York Times”, z dn. 22.II.1985, s. C21)

François Morellet wywodził swój artystyczny język ze sztuki konkretnej, uważał się za przynależnego do sfery Minimal Art oraz sztuki konceptualnej, wielokrotnie bywał także cytowany w kontekście Op-Artu. Jego twórczość, opierając się wszelkim próbom kategoryzacji, obejmuje zarówno malarstwo panelowe i grafikę, jak i sztukę architektoniczną oraz instalacje świetlne. W Polsce, najbliższym założeniom Morelleta artystą był Ryszard Winiarski. Obaj twórcy znali się z resztą i przyjaźnili, odkąd ich drogi po raz pierwszy skrzyżowały się w czasie słynnego sympozjum w holenderskim Gorinchem w 1976 roku.

Już w latach 60. Morellet wykorzystał przemysłowy charakter światła neonowego jako sposób na zredukowanie subiektywizmu w sztuce i wypracowanie trzeźwej i racjonalnie zrozumiałej perspektywy, ponieważ – jak twierdził: „neonowe światło jest twarde, czyste, bez cieni i odbić” Zamiast światła odbitego, w centrum uwagi jest samo źródło światła. Dla Morelleta obiekty sztuki – bo trudno patrząc przez pryzmat postrzegania sztuki przez artystę mówić o dziele – pokazują tylko to, czym są. Neonowe rurki mogą być ułożone w wyraźne formy, dzikie rytmy lub płynne linie w sposób, który może być na przemian wdzięczny, zadziwiający lub pogodny.

W swoich obrazach Morellet koncentrował się na podstawowych kształtach geometrycznych. Rozbijał je i rozluźniał zgodni z prawami matematyki, ale z żartobliwą lekkością. Kwadrat i koło pozostawały motywami przewodnimi, powracając wciąż na nowo w różnych postaciach. Gmatwa to nasze optyczne przyzwyczajenia i przynosi zaskakujące efekty. Na przykład artysta dzieli duże koło na wiele segmentów, które następnie składa w pozornie przypadkowy sposób, osiągając nieoczekiwany dla ludzkiego umysłu a przez to absurdalny wzór. Również kwadraty zostają postawione na głowie. Kiedy już uświadomimy sobie, że za każdą z tych kompozycji, bez względu na to, jak spontaniczna może się wydawać, kryje się starannie wyliczony system, czujemy się zmuszeni do poszukiwania tajnego kodu. W tym procesie nasze oczy zawsze kierują się artystycznymi regułami mieszczącymi się gdzieś pomiędzy przypadkiem a porządkiem.

Mimo całej swej racjonalnej precyzji, prace Morelleta triumfują zarówno poetycką estetyką, jak i bystrym humorem. Jak sam mówił: „bez humoru wszystko może stać się niestrawne, to znaczy w mojej pracy i w ogóle w moim życiu. Gdybym miał mówić poważnie o humorze, mogłoby to zaszkodzić mojemu zdrowiu”. Niezależnie od tego, czy opierają się na zasadzie porządkującej, czy na przypadku, zbudowane przez Morelleta systemy nigdy nie są celem samym w sobie. Artystę zdecydowanie bardziej interesowało czy odbiorca zdoła znaleźć w jego sztuce to, czego sam szuka. Do sztuki jako takiej podchodził z wielkim dystansem, mówiąc: „Zawsze starałem się walczyć z przecenianiem, sakralizacją, pretensjonalnością, ezoteryką, transcendencją i wielką powagą pewnych artystów i miejsc. Dlatego z celebrowanym dystansem obserwuję, jak moje systemy łączą się z przestrzenią, architekturą lub arcydziełem”.

1952 roku tworzyłem przedmioty niepotrzebne a zatem artystyczne, przyjmując jako stałą wytyczną postępowania ograniczenie do minimum moich arbitralnych decyzji. Wyłączyłem kompozycję, odebrałem całkowicie znaczenie wykonawstwu, a przede wszystkim zastosowałem rygorystycznie proste i jasne systemy; jedynym czynnikiem „fantazji” jaki dopuszczałem, było wprowadzenie czystego przypadku czy też uczestnictwa widza. Wszystko to z całkowita obojętnością.

– François Morellet (François Morellet [katalog wystawy], wyd. Muzeum Sztuki w Łodzi, Łódź 1973, s. nlb.)

Urodzony w Cholet we Francji w 1926 roku, gdzie mieszkał i pracował przez całe życie, Morellet studiował literaturę w Paryżu, po czym wrócił do pracy w rodzinnej fabryce zabawek, z którą związany był do 1975 roku. Jego wczesne obrazy z lat 40. były realistycznymi pejzażami, portretami i martwymi naturami, ale zwrócił się ku abstrakcji po podróży do Brazylii w 1950 roku, w czasie której odkrył Sztukę Konkretną i prace Maxa Billa. Morellet stworzył prace oparte na prostym geometrycznym i numerycznym systemie, który usunął subiektywność artysty i zdemontował wszelkie przyjęte pojęcia kompozycji w sztuce. W późnych latach 50. odkrył „Duo-collages” Jeana Arpa i Sophie Taeuber-Arp, co skłoniło go do przyjęcia przypadku jako głównej zasady, tworząc prace oparte na liczbach losowych lub nieskończonych dziesiętnych PI.

Na początku lat 60. Morellet dołączył do GRAV (Groupe de Recherche d’Art Visuel: 1960-1968), eksperymentalnej grupy artystów, którzy badali możliwości zaangażowania pomiędzy sztuką kinetyczną a widzem i dążyli do demistyfikacji pojęcia artysty jako jednostki. W poszukiwaniu nowego środka wyrazu, od 1963 roku Morellet skupił się na neonie jako materiale, który wybrał. To, co zainteresowało Morelleta w rurce neonowej, to jej specyficzne właściwości: świetlistość, możliwość automatycznego włączania i wyłączania oraz fakt, że jest to materiał wytwarzany przemysłowo.

W 1965 roku Morellet wziął udział w ważnej wystawie zbiorowej „The Responsive Eye” w nowojorskim Museum of Modern Art, a w latach 1988-5 retrospektywa jego prac odbyła tournée po Ameryce Północnej, goszcząc m.in. w Albright Knox Gallery, Musee d’art Contemporain w Montrealu, Brooklyn Museum i Center for Fine Arts w Miami.  Morellet brał udział w wielu przełomowych wystawach zbiorowych, w tym Documenta w Kassel w 1964, 1978 i 1977 roku oraz Biennale w Wenecji w 1970 i 1990 roku.  Jego pierwsza duża indywidualna wystawa muzealna została zorganizowana przez Stedelijk Van Abbemuseum w Eindhoven w 1971 roku i objechała całą Europę – w każdym z tych miejsc prace były prezentowane w różnych orientacjach: poziomo, pionowo lub do góry nogami. W 1973 roku wystawę Morelleta pokazało Muzeum Sztuki w Łodzi. Duże retrospektywne pokazy miały miejsce w Centre Pompidou w Paryżu w 1986 i 2011 roku oraz w Jeu de Paume w 2000 roku.  W 2010 roku Morellet był drugim artystą, który za życia wystawił w Muzeum Luwru pracę site-specific zatytułowaną „L’esprit d’escalier”.  W 2017 roku DIA Art Foundation zaprezentowała duży przegląd prac Morelleta w Stanach Zjednoczonych.

Prace Morelleta są szeroko reprezentowane w kolekcjach publicznych i muzeach we Francji, Niemczech, w pozostałych krajach Europy i na całym świecie, w tym w Centre Pompidou w Paryżu, Tate Modern w Londynie, Kunsthaus Zurich, Nationalgalerie w Berlinie, Stedelijk Museum w Amsterdamie, Los Angeles Museum of Art, MOMA w Nowym Jorku, Hirshorn Sculpture Garden w Waszyngtonie, USA.