Teresa Grzybkowska, Świat obrazów Jacka Malczewskiego, Warszawa 1996, il. 18, s. 147

Dzieło rangi muzealnej, jedno z arcydzieł patriotycznego nurtu twórczości Malczewskiego, który swą kulminację osiągnął w 1914 r., wraz z odradzającą się nadzieją na odzyskanie narodowej niezawisłości. Artysta stworzył w prezentowanym obrazie metaforę wyzwolenia Polski z politycznej niewoli opierając się na mitologicznym wątku opowiadającym o tragicznych losach Eurydyki – heroiny antycznej Grecji. Po śmierci Eurydyki Orfeusz, poeta i muzyk, podążył w głąb Hadesu, by wzruszyć swym śpiewem króla podziemi i wyjednać wolność dla ukochanej żony. Odzyskanie Eurydyki Hades obwarował jednak warunkiem: Orfeuszowi nie wolno było spojrzeć w twarz ocalonej do momentu powrotu do świata doczesnego. Stęskniony Orfeusz nie dotrzymał jednak obietnicy i utracił Eurydykę bezpowrotnie. Dzieje Orfeusza i Eurydyki stały się w obrazie Malczewskiego metaforyczną parabolą uzmysławiającą dramatyczną historię Polski. Utożsamiona z Polonią, personifikacją ojczyzny, Eurydyka, kroczy zwycięsko w strumieniu światła pozostawiając za sobą mroczny pejzaż Hadesu. Hermes pełni w obrazie Malczewskiego rolę posłańca wyprowadzającego heroinę z głębin Jej przewodnikiem jest Hermes, który pełni w obrazie Malczewskiego rolę posłańca bogów; jego śmiało wymodelowany różami akt współgra ze świetlistą, mistrzowsko oddaną karnacją heroiny. Orfeusza przeobraził Malczewski w polskiego legionistę w czapce zwieńczonej gałązką wawrzynu, który przesłania twarz kołnierzem szynela, by przedwczesnym spojrzeniem nie zniweczyć nadziei na odzyskanie upragnionej wolności. Przypowieść o sile miłości pokonującej otchłań śmierci stała się w dziele Malczewskiego metaforyczną parabolą patriotycznego posłannictwa. Emocjonalne napięcie, jakie niósł ze sobą rok 1914 pozwalało modyfikować antyczny mit w oczekiwaniu na szczęśliwy finał. Prezentowany obraz stanowi pod względem walorów estetycznych jedno z czołowych dzieł dojrzałej twórczości Malczewskiego. W 1914 r. Malczewski namalował dwie wersje tego tematu. Najbardziej znany jest wariant reprodukowany wielokrotnie jako „Polonia” w katalogu monograficznej wystawy artysty w Muzeum Narodowym w Poznaniu (1968, kat. 239, il. 259); w katalogu wystawy kolekcji Ewy i Wojciecha Fibaków urządzonej w Muzeum Narodowym w Warszawie (1992, s. 19) i katalogu kolekcji Wojciecha Fibaka z Muzeum Narodowego w Szczecinie (1999/2000, s. 47); w katalogu monograficznej wystawy Malczewskiego zorganizowanej przez Muzeum Narodowe w Poznaniu w Stuttgarcie, Kiel i Duisburgu (1980, poz. 78); jako „Polonia. Pożegnanie Orfeusza z Eurydyką” w katalogu wystawy „Mitologia Malczewskiego” urządzonej przez T. Grzybkowską w Muzeum Czartoryskich w Krakowie (1995, s. 95); jako „Hermes i Alcesta” w monografii Malczewskiego pióra A. Jakimowicza (Warszawa 1974, il. 73).  

(…) był od dziecka naturą głęboko uczuciową i poetyczną; tkwiło w nim usposobienie liryczne melancholijne, skłonność do zadumy, smutku i egzaltacji.

(Szydłowski T., Jacek Malczewski. Monografie artystyczne, tom 5., Kraków–Warszawa 1925, s. 7)

Absolwent krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych w klasie Jana Matejki i paryskiej École des Beaux-Arts. Urodził się w 1854 roku w Radomiu jako jeden z czwórki rodzeństwa. Gdy miał jedenaście lat, zmarł jego jedyny brat, Teodor, co spowodowało u Jacka zainteresowanie mistycyzmem i duchowością. Wychowany w patriotycznej atmosferze domu rodzinnego oraz kształcony między innymi przez wybitnego literata Alfonsa Dygasińskiego – uczestnika powstania styczniowego – jako malarz obrał wątek patriotyczny za wiodący dla całej swojej twórczości. Jego wyrazem stały się obrazy syberyjskie i kolejne przedstawienia Ellenai, a także wprowadzana symbolika przedmiotów: kajdan, jakuckiej czapki czy wojskowego szynela.

W 1872 roku jego prace obejrzał sam Jan Matejko, który w liście do ojca młodego artysty pisał: „Rysunki kreślone ręką syna Pańskiego Jacka, zdają się wskazywać i obiecywać niepośledni talent malarski, którego rozwinięcia nie należy może zbyt długo przetrzymywać”. Za sprawą tej sugestii Malczewski przerwał naukę w gimnazjum i został przyjęty na pierwszy rok studiów w Szkole Sztuk Pięknych. W 1874 roku, podczas pobytu w Radomiu, namalował swój pierwszy olejny obraz – portret siostry Heleny przy fortepianie. W tym wczesnym okresie tworzył prace w duchu szkoły matejkowskiej, warsztatowo bardzo akademickie. Były to portrety, sceny rodzajowe i dzieła o tematyce patriotyczno-martyrologicznej. Od lat 90. w jego sztuce zaczęły pojawiać się treści symboliczne, przenikające się wzajemnie z wątkami patriotycznymi i biblijnymi, a także literackimi i alegoryczno-fantastycznymi. Ponadto nieprzerwanie realizował się jako portrecista, malując przy tym z wielką pasją podobizny własne.

W swoim życiu Malczewski sporo podróżował. W latach 1884-1885 wziął udział w naukowej ekspedycji Karola Lanckorońskiego do Małej Azji. Zwiedził także Grecję i Włochy. W latach 1885-1886 przebywał przez kilka miesięcy w Monachium. Po powrocie zamieszkał na stałe w Krakowie, gdzie został profesorem w Szkole Sztuk Pięknych (po 1900 roku przemianowanej na Akademię Sztuk Pięknych). Dwukrotnie był mianowany jej rektorem.

W 1886 roku na weselu córki profesorostwa Janczewskich artysta poznał Marię Gralewską, która rok później została jego żoną. W 1888 roku młodym państwu Malczewskim urodziła się córka Julia, a w 1892 roku syn Rafał – dziedzic ojcowskiego talentu i przyszły malarz. W tym samym czasie sztuka Malczewskiego osiąga pełnię dojrzałości. Doświadczenia monachijskie, młodopolska atmosfera Krakowa, a także klimat domu rodzinnego połączyły się i dojrzały w wielkich symbolicznych obrazach „Melancholia” (1894) i „Błędne koło” (1895-1897). Około 1900 roku artysta związał się z Marią Balową, która była przez lata największą spośród jego muz. Miłość ta zaważyła na charakterze twórczości Malczewskiego, który przedstawiał ukochaną we wszelkich obliczach – jako dumną Polonię, zwycięską Nike, kuszącą Eurydykę, spokojną Thanathos i zwodniczą chimerę.

Malczewski oprócz pracy na krakowskiej akademii, działał aktywnie w tamtejszym środowisku artystyczny i kulturalnym. Był współzałożycielem Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka” i należał także do Grupy Zero, z którymi licznie wystawiał. W ostatnich latach życia przebywał głównie w Lusławicach i Charzewicach koło Zakliczyna. Pod koniec życia dotknięty ślepotą, zmarł 8 października 1929 roku.