Warszawa, kolekcja prywatna Polska, kolekcja prywatna Desa Unicum, aukcja 19.03.2020, poz. 12 Kraków, kolekcja prywatna zakup w Salonie Sztuki Desa

Radom, Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu, Jacek Malczewski. Konteksty, 20 września 2024 – 5 stycznia 2025.

Szymalak-Bugajska P. [red.], Jacek Malczewski. Konteksty, Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu, Radom 2024, s. 297.

Pasję do literatury Jacek Malczewski wyniósł z domu rodzinnego. Choć przede wszystkim, w szczególny sposób oddziaływała na niego twórczość Juliusza Słowackiego, artysta był pilnym czytelnikiem także innych utworów, nie tylko patriotycznych, ale i filozoficznych. Z pewnością dobrze znał „Boską Komedię” włoskiego poety Dantego Alighieri, uznaną już w XIX wieku za arcydzieło literatury światowej. „Tak wielostronnie pięknem i wielkiem jest to dzieło, tak w sobie wiele zamyka, że zbliżenie się doń, nie rozczarowanie, ale coraz większy zapał obudza. Lekceważyć Dantego ten tylko może, kto go nie zna, lub zaznał z dalekiego o nim rozgłosu” – pisał o „Boskiej Komedii” Józef Ignacy Kraszewski (Kraszewski J. I., Dante. Studja nad Komedją Bozką, Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Poznań 1869, s. 2). Motyw wędrówki Dantego przez zaświaty, zaczerpnięty z jego monumentalnego poematu, pojawia się w sztuce Malczewskiego od 1915 roku, wywołany zapewne globalnym konfliktem i szarpiącą nerwy niepewnością losu. Artysta musiał uciekać z Krakowa przed frontem, udając się z całą rodziną do Wiednia. Pobyt na obczyźnie przyniósł tęsknotę za domem i rozżarzył jego natchnienie. Prócz malowania, Malczewski zajął się wówczas spisywaniem rymowanych „Wspomnień z życia”. Powracając w myślach do dawnych lat, z pewnością czuł ciężar upływającego czasu. Prezentowane „Zadumanie. Na ganku w Lusławicach” powstało kilka lat później, w 1920 roku. Dzieło przedstawia dobrze znany z twórczości Malczewskiego dworek w Lusławicach pod Zakliczynem, w którym mieszkały jego dwie siostry. W cieniu kolumnowego ganku artysta umieścił dwie postaci wyraźnie pogrążone we własnych myślach. Jest to ubrany w czerwoną togę Dante Alighieri oraz Wergiliusz, w wieńcu z wawrzynu na głowie. Wergiliusz był jednym z trzech przewodników Dantego po zaświatach, obok jego ukochanej Beatrycze i św. Bernarda z Clairvaux. Malarz nadał mu rysy swojego syna, Rafała. Z kolei włoski poeta zyskał w wizji Malczewskiego twarz Witolda Erazma Rybczyńskiego – wybitnego fizyka i matematyka, wykładowcy Politechniki Lwowskiej, który zarazem był częstym gościem w Lusławicach. Światły umysł mężczyzny w parze z jego ciekawą aparycją musiały na tyle zaimponować artyście, że dostrzegł w nim idealnego modela właśnie do roli Dantego. Jeden z uczniów tak wspominał swego wykładowcę: „(…) w gronie moich nauczycieli Rybczyński nawet zewnętrznie był postacią ostro odcinającą się od otoczenia. Wysoki, szczupły, o suchej inteligentnej twarzy, która kiedyś posłużyła Malczewskiemu jako model do portretu Dantego, wyróżniał się swoistą bezpretensjonalnością, niesłychanie nam w późniejszych latach imponującą elegancją” (Czapliński W., Wspomnienie o profesorze Rybczyńskim, „Tygodnik Powszechny”, 1949, nr 44 [6.XI], s. 4). Ukazana przez artystę scena, choć pozornie realistyczna, poprzez wpisanie w nią bohaterów literackich, zyskuje kontekst baśniowo-filozoficzny.

(…) był od dziecka naturą głęboko uczuciową i poetyczną; tkwiło w nim usposobienie liryczne melancholijne, skłonność do zadumy, smutku i egzaltacji.

(Szydłowski T., Jacek Malczewski. Monografie artystyczne, tom 5., Kraków–Warszawa 1925, s. 7)

Absolwent krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych w klasie Jana Matejki i paryskiej École des Beaux-Arts. Urodził się w 1854 roku w Radomiu jako jeden z czwórki rodzeństwa. Gdy miał jedenaście lat, zmarł jego jedyny brat, Teodor, co spowodowało u Jacka zainteresowanie mistycyzmem i duchowością. Wychowany w patriotycznej atmosferze domu rodzinnego oraz kształcony między innymi przez wybitnego literata Alfonsa Dygasińskiego – uczestnika powstania styczniowego – jako malarz obrał wątek patriotyczny za wiodący dla całej swojej twórczości. Jego wyrazem stały się obrazy syberyjskie i kolejne przedstawienia Ellenai, a także wprowadzana symbolika przedmiotów: kajdan, jakuckiej czapki czy wojskowego szynela.

W 1872 roku jego prace obejrzał sam Jan Matejko, który w liście do ojca młodego artysty pisał: „Rysunki kreślone ręką syna Pańskiego Jacka, zdają się wskazywać i obiecywać niepośledni talent malarski, którego rozwinięcia nie należy może zbyt długo przetrzymywać”. Za sprawą tej sugestii Malczewski przerwał naukę w gimnazjum i został przyjęty na pierwszy rok studiów w Szkole Sztuk Pięknych. W 1874 roku, podczas pobytu w Radomiu, namalował swój pierwszy olejny obraz – portret siostry Heleny przy fortepianie. W tym wczesnym okresie tworzył prace w duchu szkoły matejkowskiej, warsztatowo bardzo akademickie. Były to portrety, sceny rodzajowe i dzieła o tematyce patriotyczno-martyrologicznej. Od lat 90. w jego sztuce zaczęły pojawiać się treści symboliczne, przenikające się wzajemnie z wątkami patriotycznymi i biblijnymi, a także literackimi i alegoryczno-fantastycznymi. Ponadto nieprzerwanie realizował się jako portrecista, malując przy tym z wielką pasją podobizny własne.

W swoim życiu Malczewski sporo podróżował. W latach 1884-1885 wziął udział w naukowej ekspedycji Karola Lanckorońskiego do Małej Azji. Zwiedził także Grecję i Włochy. W latach 1885-1886 przebywał przez kilka miesięcy w Monachium. Po powrocie zamieszkał na stałe w Krakowie, gdzie został profesorem w Szkole Sztuk Pięknych (po 1900 roku przemianowanej na Akademię Sztuk Pięknych). Dwukrotnie był mianowany jej rektorem.

W 1886 roku na weselu córki profesorostwa Janczewskich artysta poznał Marię Gralewską, która rok później została jego żoną. W 1888 roku młodym państwu Malczewskim urodziła się córka Julia, a w 1892 roku syn Rafał – dziedzic ojcowskiego talentu i przyszły malarz. W tym samym czasie sztuka Malczewskiego osiąga pełnię dojrzałości. Doświadczenia monachijskie, młodopolska atmosfera Krakowa, a także klimat domu rodzinnego połączyły się i dojrzały w wielkich symbolicznych obrazach „Melancholia” (1894) i „Błędne koło” (1895-1897). Około 1900 roku artysta związał się z Marią Balową, która była przez lata największą spośród jego muz. Miłość ta zaważyła na charakterze twórczości Malczewskiego, który przedstawiał ukochaną we wszelkich obliczach – jako dumną Polonię, zwycięską Nike, kuszącą Eurydykę, spokojną Thanathos i zwodniczą chimerę.

Malczewski oprócz pracy na krakowskiej akademii, działał aktywnie w tamtejszym środowisku artystyczny i kulturalnym. Był współzałożycielem Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka” i należał także do Grupy Zero, z którymi licznie wystawiał. W ostatnich latach życia przebywał głównie w Lusławicach i Charzewicach koło Zakliczyna. Pod koniec życia dotknięty ślepotą, zmarł 8 października 1929 roku.