Warszawa, kolekcja prywatna

Wrocław, Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Jerzy Tchórzewski, 1980 Warszawa, CBWA Zachęta, Jerzy Tchórzewski. Malarstwo, 1969

Jerzy Tchórzewski. Katalog z cyklu Mistrzowie Polskiego Malarstwa Współczesnego, wyd. Art&Bussines Club, Poznań 2001, s. 61, poz. 34. Folga-Januszewska D., Jerzy Tchórzewski. Słowa i obrazy, wyd. BOSZ, Olszanica 2009, poz. 120.

Jerzy Tchórzewski [katalog wystawy], wyd. Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Wrocław 1980, nr kat. 117 Jerzy Tchórzewski. Malarstwo [katalog wystawy], wyd. Zachęta, Warszawa 1969, nr kat. 41 (jako „Człowiek i przestrzeń”)

Tchórzewski jest jak krzemień, uderzysz w niego, posypią się iskry. – Tadeusz Różewicz (Różewicz T., Malarstwo nocą, [w:] Wieczorek S. [red.], Jerzy Tchórzewski. Teksty, Warszawa [b.d.], s. 9) W drugiej połowie lat 60. kosmiczne, pełne tajemniczej aury pejzaże Jerzego Tchórzewskiego zaludniły antropomorficzne postaci. Wśród nich pojawiła się mityczna postać króla Tantala, którą znamy dziś z przynajmniej trzech obrazów artysty, namalowanych na przestrzeni lat 1967-1971. Tantal, syn Zeusa i Pluto, który z racji na swe boskie pochodzenie bywał gościem uczt odbywających się na Olimpie, wykorzystując przychylność bogów olimpijskich, wykradł im nektar i ambrozję – napój i pokarm dające nieśmiertelność. W swej zuchwałości dopuścił się też szeregu innych wykroczeń, które sprowadziły na niego gniew Zeusa. Za karę uwięziono występnego Tantala w czeluściach Tartaru, nieopodal sadzawki otoczonej gajem porośniętym drzewami owocowymi. Nie mógł on jednak ani jeść ani pić. Ilekroć próbował sięgnąć wody z sadzawki ta znikała, a gałęzie pełne soczystych owoców oddalał wiatr. Z mitu o zuchwałym Tantalu wywodzi się związek frazeologiczny „męki Tantala”, który oznacza cierpienie wynikające z potrzeby posiadania rzeczy znajdujących się na wyciagnięcie ręki, a zarazem nieosiągalnych. Cierpienie człowieka, jego zmagania wobec okrucieństwa świata, ale również walka z samym sobą są podstawowym tematem tych pełnych ekspresji płócien. W „Tantalu II” postać z odchyloną do tyłu głową, w pozie rezygnacji spoczywa na dnie ciemnej groty. Zdaje się być przygnieciona swym tragizmem i w obliczu własnej niemocy oddaje się losowi. Dynamikę przekazu Tchórzewski spotęgował poprzez zastosowanie nierównomiernej faktury malarskiej. Jedną z wyróżniających cech jego warsztatu stało się nakładanie farby w nierównych odstępach czasu, co powodowało różnice w jej wysychaniu. Jerzy Ludwiński pisał o artyście, że jego tworzywo to „równoległe albo zachodzące na siebie wężowate pasy materii, napięte dynamicznie cięciwy bądź też łamiące się w ekspresyjnych zygzakach wyłaniają się z ciemnych teł rozjarzając je dziwnym światłem, aby następnie w nich zniknąć. Owe pasy materii układają się w bardzo dziwne konstelacje: czasem tworzą kompozycje bardzo barokowe, monolityczne w swych kontrastach, opanowane naładowanym elektrycznością spokojem (…) innym razem artysta układa je dekoracyjnie, nieco stylizuje (…) Kolor i konstrukcja przestrzeni, rytmy materii, wiązanie struktur – wszystko rządzi się tu własnymi prawami” („Życie Literackie”, nr 297, 1957, s. 6-7). Kwestią nadrzędną w twórczości Tchórzewskiego pozostawało światło, które artysta wydobywał ze stworzonego przez siebie cienia. Nie inaczej jest w przypadku oferowanego obrazu „Tantal II”. Z mroku, w którym znajduje się postać ludzka wydobywa się światło. Czy jest to światło nadziei dla tych, których życie naznaczone jest cierpieniem? Prezentowany obraz niewątpliwie należy do grupy prac, w których troska o człowieczeństwo przemawia silniej. Jest też – a może przede wszystkim – dziełem w gruncie rzeczy bardzo intymnym, będącym wyrazem własnej kondycji artysty, jego wewnętrznych zmagań, w które widz zostaje wprowadzony. Obrazy Tchórzewskiego są nośnikiem dręczących go napięć i trudności. Nierzadko odczuwał on niechęć po skończonym malowaniu: „Często rozchodzimy się bez zgody i patrzymy na siebie niechętnie” (Orłowska L., Nadrealizm Jerzego Tchórzewskiego, „Za i Przeciw” nr 25, z dn. 22.06.1969). A mimo to jego sztuka jest niekończącą się opowieścią o sile i wartości człowieka oraz o nadziei na zwycięstwo.

Sądzę, że rolą malarza jest wywoływać życie, przemieniać bierną materię plastyczną w pulsujący życiem organizm. – Jerzy Tchórzewski (Jerzy Tchórzewski. Malarstwo [katalog wystawy], wyd. ZPAP – CBWA „Zachęta”, Warszawa 1969, s. nlb) Jerzy Tchórzewski urodził się w 1928 roku. W czasie okupacji był żołnierzem Armii Krajowej. Po wojnie, w latach 1946-1951, studiował malarstwo na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. W 1948 roku jako jeden z najmłodszych twórców brał udział w krakowskiej Wystawie Sztuki Nowoczesnej, wydarzeniu, które określiło kształt i charakter formacji nazywanej drugą awangardą w malarstwie polskim. Już w czasie studiów związał się ze środowiskiem późniejszej Grupy Krakowskiej, której stał się współzałożycielem w 1957 roku. Od 1959 roku należał do międzynarodowego ruchu Phases, który zrzeszał artystów tworzących w duchu surrealizmu. Po studiach przeniósł się w 1954 roku do Warszawy, gdzie objął pracownię malarstwa na Wydziale Grafiki ASP. Tchórzewski był twórcą wyjątkowym i osobnym – zupełnie odrzucił postulaty obu dominujących po wojnie kierunków: realizmu socjalistycznego i koloryzmu, zwracając się w kierunku malarstwa surrealistycznego i nadrealistycznego. Już od najwcześniejszego figuratywnego okresu twórczości, który przypadł na lata 1948-1955, jego prace miały charakter zbliżony do surrealizmu. Po 1955 roku płótna zdominowały wizje kosmicznych kataklizmów, wulkanicznych erupcji, rozbłyskujących i niknących gwiazd. Z mroku wydobywały się zygzakowate linie błyskawic, spływająca lawa i elektryczne wyładowania. W latach 60. w niektórych kompozycjach pojawiała się postać ludzka przypominająca mitologicznego tytana lub wręcz Prometeusza. Od lat 70. artysta równie chętnie sięgał po tematykę religijną. Treści te zdominowały jego twórczość w latach 80., kiedy związał się z niezależnym ruchem artystycznym działającym w opozycji do reżimu. Jerzy Tchórzewski był artystą cenionym za życia. O jego geniuszu malarskim pisał Tadeusz Różewicz, wspólnie z Tchórzewskim swoje prace pokazywała Alina Szapocznikow. Po sukcesie na Ogólnopolskiej Wystawie Młodej Plastyki w Warszawie (1955) przyszły kolejne kamienie milowe – dwukrotne zaproszenie do udziału w 5. Biennale Sztuki w Sao Paolo (1959 i 1965), 2. Biennale Młodych w Paryżu (1961) i 34. Biennale Sztuki w Wenecji (1968) oraz udział w głośnej wystawie 15 Polish Painters w Museum of Modern Art w Nowym Jorku (1961). Do najważniejszych wystaw w Polsce zaliczyć należy, oprócz wspomnianych wcześniej, dwa pokazy w Zachęcie: w 1957 roku wspólnie z Szapocznikow oraz indywidualną wystawę w 1969 roku. W 1980 roku odbyła się wielka wystawa w Muzeum Narodowym we Wrocławiu. Tchórzewski brał udział w licznych wystawach zbiorowych, w kraju i zagranicą. Jego prace mają w swoich zbiorach największe kolekcje prywatne i instytucjonalne, m.in. Muzeum Narodowe w Warszawie, Krakowie, Poznaniu, Kielcach, Gdańsku, Szczecinie Wrocławiu, Muzeum Sztuki w Łodzi, Gallerie Lambert w Paryżu, Museum Folkwang w Essen, Musee des Beaux-Arts w Liege, Musee Cantonal des Beaux-Arts w Lozannie, Galeria Narodowa w Pradze, Fundacja Guibentiana w Lizbonie oraz Muzeum w Rochester.