Warszawa, kolekcja prywatna Rempex, aukcja 26.05.2004, poz. 240 Kraków, Partyka Gallery

Warszawa, Muzeum Narodowe w Warszawie, Eugeniusz Zak (1884-1926), 12.2003 – 02.2004

B. Brus-Malinowska, Eugeniusz Zak 1884-1926 [katalog wystawy], wyd. Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 2004, , il. 49, s. 96.

Tanikowski A., Eugeniusz Zak, wyd. Fundacja Pogranicze, Sejny 2003, poz. kat 112., s. 112.

Eugeniusz Zak to nazwisko, które wywarło istotny wpływ na obraz polskiej sztuki dwudziestolecia międzywojennego. Jego twórczość kształtowała się i dojrzewała w orbicie tradycji i współczesności sztuki francuskiej. Został nazwany „najbardziej paryskim z Polaków” i obok Kislinga i Makowskiego stał się ulubieńcem kolekcjonerów i historyków sztuki. Na ukształtowanie się jego postawy artystycznej wpłynęła sztuka Szkoły Pont-Aven i paryskich nabistów, operujących syntetyczną formą i giętkim konturem. Artysta poddał się też rozbudzonemu na początku stulecia zainteresowaniu sztuką wczesnego renesansu. Fascynacja stylistyką quattrocenta nasiliła się w rozwijanym przez niego w latach 1910-1923 wątku kochanków, rybaków i pasterzy harmonijnie wtopionych w pejzażowe tło. W drugiej połowie lat 20. częstym motywem malarstwa Zaka stały się wizerunki arlekinów i pierrotów, reprezentantów „sztucznej” rzeczywistości cyrku, jarmarku i teatru. Zastygłe w teatralnych pozach postacie o wydłużonych proporcjach artysta wpisywał w płytkie przestrzenie pustych wnętrz. W scenach idyllicznych wyraźnie pojawia się zainteresowanie sztuką japońską, ale również – lub przede wszystkim – malarstwem chińskim i to z najbardziej wyrafinowanego okresu późnej epoki Song (XIII wiek). W ówczesnym malarstwie europejskim takiego typu inspiracje były wyjątkowo rzadkie. Mieczysław Wallis chcąc scharakteryzować sztukę malarza, pisał: „Trudno oddać za pomocą słów marzycielskie piękno, delikatny poetycki czar tych obrazów. Jesteśmy świadkami jakichś sielanek arkadyjskich, jakichś dolce far niente i sjest w krainie, której nie ma na mapie, wśród kwiatów i drzew, nie znanych w podręcznikach botaniki. Pośród wzgórz o liniach pieściwych i melodyjnych, nad zwierciadlaną wodą, półkolami wcinającymi się w ląd, spoczywają w niedbałych, leniwych postawach (…)” (Wallis M., Eugeniusz Zak, „Przegląd Współczesny” 1927, z. X-XI). Oferowany obraz „Idylla – Krajobraz z leżącym młodzieńcem, ok. 1915” wpisuje się doskonale w powyższą charakterystykę. Na tle sielankowego pejzażu w stylu włoskim czy południowo-francuskim umieszczona została męska postać o typowym dla Zaka wyglądzie, lekko nawiązującym do stylistyki quattrocenta. Melancholia i nostalgia przedstawienia wciągają widza w krainę bezczasowości, spokoju i marzeń sennych. Wrażenie to potęguje gama subtelnych tonów zieleni, błękitów i brązów, a także finezyjny, miękki kontur. Kompozycje z cyklu idyllicznego artysty, jak zwykło się je nazywać, należą od lat do najbardziej cenionych i poszukiwanych.

Eugeniusz Zak przychodzi na świat w 1884 roku, w Mogilnie na Białorusi, w rodzinie polskich Żydów. Po śmierci ojca wraz z matką artysta przeprowadza się do Warszawy. Jest dzieckiem chorowitym i delikatnym, co powoduje, że otoczony jest staranną opieką matki i dalszej części rodziny. Mimo to, już jako szesnastoletni chłopiec wyjeżdża do Paryża i kształci się w prywatnej Academie Colarossi na Montparnasse. Wiele również w tym okresie podróżuje, m.in. przez sześć miesięcy pozostaje w Monachium wraz z Leopoldem Gottliebem , Eli Nadelmanem i Romanem Kramsztykiem, uczęszczając do prywatnej szkoły Antona Azbego. W 1904 roku wraca do Paryża i bierze czynny udział w życiu artystycznym, m.in. do 1913 roku corocznie uczestniczy w pokazach Salonu Jesiennego. Bardzo szybko rośnie sława artysty, potwierdzona zakupem jego pracy przez Muzeum Luksemburskie w 1910 roku, czy indywidualną wystawą w galerie Druet w 1911 roku, a także profesurą w Academie La Palette. W 1913 roku artysta żeni się z Jadwigą Kohn – początkującą malarką i w dwa lata póżniej osiedla się ponownie w kraju, wiążąc tym razem swoje twórcze losy ze środowiskiem formistów, ukoronowane uczestnictwem w założeniu “Rytmu” w 1921 roku. Już jednak w rok póżniej Zak opuszcza kraj by po rocznym przebywaniu w Niemczech wrócić do Paryża, gdzie zamieszkuje z przyjaciółmi m.in. z Zygmuntem Menkesem i Markiem Chagallem. Bardzo dobrze rozwijającą się karierę przerywa w 1926 roku nagła śmierć artysty.

Mimo odejścia w sile wieku Zak zgromadził bardzo duży dorobek artystyczny. Za jego życia odbyły się trzy wystawy indywidualne: dwie w Paryżu (1911, 1925) i jedna w Warszawie (1917). Również za życia wystawiał na świecie: m.in. w Nowym Jorku, Chicago, Detroit, a także na Biennale w Wenecji, w 1914 roku. W kraju natomiast artysta uczestniczył w wystawach Towarzystwa Artystów Plastyków “Sztuka”, “Rytmu” w Krakowie i w Warszawie oraz w wystawach Ekspresjonistów Polskich w Krakowie i we Lwowie. Twórczość artysty została oczywiście wielokrotnie doceniona po śmierci wieloma wystawami na paryskich Salonach i galeriach, także w Warszawie, Londynie, Buffalo i Nowym Jorku. Na uwagę zasługuje fakt istnienia sławnej Galerie Zak, prowadzonej przez żonę artysty po jego śmierci. Była to jedna z najciekawszych programowo galerii paryskich, wystawiająca prace najlepszych ówczesnych artystów polskich i żydowskich (m.in. pierwsza wystawa indywidulana Kandinsky’ego).

Twórczość Eugeniusza Zaka jest niezwykle charakterystyczna i spójna. Dzięki typowemu tylko dla artysty upozowaniu postaci o wydłużonych proporcjach, szczególnym, tanecznym ruchu, detalom, które przywodzą na myśl marionetki czy postaci świata teatralnego oraz opracowaniu form tożsamym z programem ‘Rytmu”, malarstwo Zaka jest ogromnie rozpoznawalne i nie mające odpowiednika w historii polskiej sztuki. Prezentowana praca należy do grupy prac artysty, która przywodzi na myśl dzieła takich mistrzów jak Poussin, Watteau czy Puvis de Chavannes. Na tle fantastycznego, sielankowego pejzażu w stylu włoskim czy południowofrancuskim umieszczona jest postać o typowym dla Zaka wyglądzie, lekko nawiązującym do renesansowych fascynacji artysty. Melancholia i nostalgia przedstawienia wciąga widza w krainę bezczasowości, w krainę spokoju i marzeń. Wrażenie to jest potęgowane gamą nasyconych brązów, zieleni, błekitów i różu, a także finezyjnym, miekkim konturem, tak charakterystycznym dla Zaka, sprawiającym, że całość kompozycji unosi się w bliżej nieokreślonej przestrzeni wizji artysty. Prace z cyklu idyllicznego artysty, jak zwykło sie je nazywać, należą od lat do najbardziej cennych i poszukiwanych prac na rynku dzieł sztuki. Stanowią obowiązkowe pozycje w znanych kolekcjach malarstwa w Polsce i na świecie.