Warszawa, Muzeum Narodowe w Warszawie, Olga Boznańska 1865-1940, 26.02 – 2.05.2015. Kraków, Muzeum Narodowe w Krakowie, Olga Boznańska 1865-1940, 25.10.2005 – 01.02.2015.

Szymalak-Bugajska P., Malczewski. Zbliżenia, Wyd. Arkady, Warszawa 2023, s. 133. Olga Boznańska 1865-1940 [katalog wystawy], Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 2015, poz. 141, s. 222. Kopszak P., Olga Boznańska, Edipresse, Warszawa 2006, s. 74.

Główną dziedziną twórczości Olgi Boznańskiej był portret – subtelny, psychologiczny i pełen duchowej głębi. Malowała zarówno dorosłych, jak i dzieci, kobiety i mężczyzn, tworząc wizerunki, które nie mają sobie równych w całej sztuce polskiej. Choć w jej obrazach można odnaleźć echa Jamesa Whistlera, Wilhelma Leibla czy Édouarda Maneta, Boznańska wypracowała zupełnie indywidualny język malarski – tak oryginalny, że trudno znaleźć dla niego odpowiednik nawet w skali europejskiej. Artystka niemal zawsze malowała techniką olejną na tekturze, rezygnując z werniksu. Często pozostawiała fragmenty podłoża niepokryte farbą lub skrobała powierzchnię nożem, uzyskując charakterystyczny efekt drgania i świetlistej lekkości. Jej portrety przypominają widzenie przez półprzezroczystą zasłonę – jakby światło i cień miały ujawniać nie tyle wygląd, co duchowy wymiar postaci. Boznańska powtarzała, że w malarstwie szuka „prawdy i ciszy, w której rodzi się prawda o człowieku”. Nad portretami pracowała długo, często przez wiele tygodni, spotykając się z modelami o różnych porach dnia i w różnych nastrojach, by uchwycić ich wewnętrzne napięcia i emocje. Nigdy nie ulegała oczekiwaniom, nie idealizowała – malowała to, co czuła, i tak, jak czuła o portretowanym. Dzięki temu każdy jej obraz jest nie tylko wizerunkiem, ale także psychologicznym zapisem relacji między artystką a modelem. Portretowana, Henryka Maria Kurnatowska, pochodziła z wielkopolskiego rodu herbu Łodzia, była córką Wacława Kurnatowskiego – właściciela majątku w Brudzewie – oraz Marii Zofii z Kurnatowskich. Studiowała chemię na Sorbonie, gdzie uzyskała doktorat pod kierunkiem Marii Skłodowskiej-Curie. Dwie z jej sióstr, Krystyna i Cecylia, były uczennicami Boznańskiej w paryskiej Académie Vitti, a sama Henryka utrzymywała z malarką bliskie relacje towarzyskie. Boznańska, która zawsze z uznaniem odnosiła się do intelektualnych i zawodowych aspiracji kobiet, mogła widzieć w młodej naukowczyni uosobienie tych samych ideałów odwagi i samodzielności, które sama wcielała w świecie sztuki zdominowanym przez mężczyzn. W jej dorobku nie brakuje portretów kobiet wykształconych, niezależnych i zaangażowanych – współczesnych artystce „bohaterek codzienności”. Henryka Kurnatowska wyszła za mąż za Romualda Gutta – jednego z najwybitniejszych polskich architektów modernizmu, profesora warszawskiej ASP i Politechniki Warszawskiej, autora wielu znanych projektów budynków publicznych i willi. Małżonkowie zamieszkali w zaprojektowanym przez Gutta domu przy ulicy Hoene-Wrońskiego 5 w Warszawie – szarej, ceglanej willi, która do dziś pozostaje świadectwem jego modernistycznej wizji. Henryka Maria Kurnatowska zmarła w Warszawie 18 maja 1975 roku.

Obrazy moje wspaniale wyglądają, bo są prawdą, są uczciwe, pańskie, nie ma w nich małostkowości, nie ma maniery, nie ma blagi. Są ciche i żywe i jak gdyby je lekka zasłona od patrzących dzieliła. Są w swojej własnej atmosferze.

– Olga Boznańska (fragment z listu do Julii Gadomskiej, 1909)

Olga Boznańska urodziła się w 1865 roku w Krakowie. Jej rodzicami byli Adam Nowina Boznański i Eugenia Mondan, od której przyszła artystka otrzymała swoje pierwsze lekcje rysunku. W 1883 roku zaczęła rozwijać swoje umiejętności pod kierunkiem Kazimierza Pochwalskiego oraz Józefa Siedleckiego. Uczęszczała dodatkowo na Wyższy Kurs dla Kobiet im. A. Branieckiego. Od 1886 roku była studentką Akademii Sztuk Pięknych w Monachium, gdzie pobierała nauki malarstwa u Karla Krichedorfa oraz Wilhelma Dürra. W 1895 roku objęła stanowisko kierownika Szkoły Malarskiej, zastępując tymczasowo Teodora Hummla. W 1898 roku osiadła na stałe w Paryżu.

Była członkinią Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka”, Société Nationale des Beaux-Arts i Polskiego Towarzystwa Literacko-Artystycznego w Paryżu, a także International Society of Sculptors, Engravers and Painters w Londynie. Prezentowała swoje prace na wystawach w kraju i za granicą, m.in. w Berlinie, Londynie, Paryżu, Wiedniu, Amsterdamie i Wenecji, jak również w Stanach Zjednoczonych. Została wielokrotnie uhonorowana nagrodami, m.in. złotym medalem na międzynarodowej wystawie w Monachium (1905), Francuską Legią Honorową (1912), Grand Prix na Wystawie Expo w Paryżu (1939) i orderem Polonia Restituta (1938).

Boznańska najlepiej czuła się we własnej pracowni. Wypełnione papierosowym dymem i zasłonięte od bezpośredniego światła wnętrze atelier, pełne sprzętów, tkanin i zasuszonych kwiatów, stanowiło tło dla jej niezliczonych portretów oraz martwych natur. Artystka wstawała późno, ale zaraz po przebudzeniu przystępowała do malowania. Pracowała dopóki pozwalało na to dzienne światło, dzięki któremu mogła wydobyć z obrazów wielobarwne refleksy, błysk oka czy odbicie światła. Styl Boznańskiej zmieniał się na przestrzeni lat. Początkowo przeplatała się w nim aura twórczości Jamesa McNeil Whistlera, następnie doszedł do głosu impresjonistyczny sposób malowania Edouarda Maneta.

Boznańska nazywana jest malarką ciszy. Jej bezpretensjonalny sposób oddawania rzeczywistości opierał się na przekonaniu, że dodatkowe „koloryzowanie” jest zbyteczne i odbiera dziełu wiarygodność. Dojrzałe portrety artystki charakteryzuje pewna swoista duchowość, pogłębiona wąską skalą brązów i szarości. Prócz wyrafinowanej harmonii tonów, wyraźna jest również szkicowość form, mnogość uderzeń pędzla, a także umiejętne wykorzystanie naturalnej kolorystyki tekturowego podłoża. Bogata galeria wizerunków Boznańskiej obfituje zarówno w przedstawienia dorosłych, jak i dzieci. Są oni reprezentacyjnie upozowani lub też siedzą zadumani w odosobnieniu. Artystka malowała również wiele portretów własnych. Jej konsekwentny styl i twórczość przyczyniły się do wyodrębnienia w historii sztuki pierwszej wyraźnej grupy kobiet-malarek.