Polswissart

„Udało mu się (…) wykrystalizować ze specyficznej swoistości polsko-żydowskiego pochodzenia humanizm zespalający świat”
(Guralnik N., Jankiel Adler. Europejski artysta w poszukiwaniu żydowskiego stylu, Düsseldorf - Kolonia - Tel Aviv - Łódź 1985, s. 277)

Jankiel Adler urodził się w 1895 roku w Tuszynie. Był artystą żydowskiego pochodzenia, którego życie połączyło z wieloma miastami Europy. Okres jego młodzieńczych poszukiwań był bardzo bogaty w przeprowadzki: w ciągu dwóch lat mieszkał w Serbii, Niemczech i w Polsce. Swoją edukację artystyczną rozpoczął w Belgradzie, w warsztacie grawerskim. Następnie przeprowadził się do Niemiec, gdzie kontynuował naukę u Gustava Wiethchtera w Kunstgewerbeschule w Barmen koło Düsseldorfu. Tam rozpoczął naukę rysunku i malarstwa. W 1918 roku mieszkał już w Warszawie, jednocześnie współpracując z łódzkim stowarzyszeniem Jung Idysz. Była to grupa twórców awangardowej literatury i żydowskiej sztuki w Polsce.

Adler rozpoczął swoją przygodę z malarstwem od kompozycji wpisujących się w nurt ekspresjonizmu. Szczególną inspiracją w tamtym czasie były dla niego wątki biblijno-talmudyczne, oparte na żydowskim folklorze. Ówczesne prace charakteryzowało ostre zderzenie barw oraz deformacje przestrzeni, przywodzące na myśl twórczość El Greca. Jego dzieła spotkały się z entuzjazmem, czego wynikiem była wystawa w Hotelu Polonia w Polskim Klubie Artystycznym (1919). Te pierwsze sukcesy zachęciły młodego artystę do wytężonej pracy i poszukiwania nowych środowisk, stymulujących jego kreatywność.

W ciągu następnych dwóch lat przeprowadził się znów do Niemiec, gdzie związał się z kolejnymi trzema grupami artystycznymi – „Die Action” w Berlinie oraz „Das Junge Rheinland” i „Srebrny Wóz” w Düsseldorfie. Podobnie jak w Polsce, niemiecka publika mocno doceniła jego talent. Artysta wziął wówczas udział w prezentującej awangardowe tendencje Wielkiej Berlińskiej Wystawie Sztuki oraz w Międzynarodowej Wystawie Nowej Sztuki w Düsseldorfie.

W latach 20. zrezygnował z ekspresjonizmu na rzecz bardziej kubizujących i konstruktywistycznych rozwiązań. Jego prace nadal mocno związane z jego żydowskim pochodzeniem, zaczęły dotykać problemu poszukiwania narodowej tożsamości i wartości religijnych. Artysta tworzył kompozycje figuratywne, łącząc klasyczne techniki malarskie z niestandardowymi rozwiązaniami, takimi jak piasek, strzępy tapet, wosk, gips czy sól. W jego wielkoformatowych pracach sylwetki ludzkie były zniekształcane tak, aby podkreślić konkretne cechy ich fizjonomii.

Lata 30. przyniosły ze sobą kolejny zwrot w twórczości Adlera, zapoczątkowany podróżą do Hiszpani i na Majorkę. Malarz zaczął upraszczać swoje kompozycje, syntezować je i uogólniać do niemal abstrakcyjnych form. Stosowany przez niego gruby kontur, służący wydobyciu figuratywnych sylwetek, uwolnił się – przestał opowiadać o tym, co obraz przedstawia i sam stał się jego dynamicznym bohaterem.

W tym okresie artysta mieszkał we Francji i w Polsce. Były to jednak niespokojne czasy dla Europy. W 1940 roku Adler zdecydował się wstąpić do armii polskiej, która formowała się we Francji. Niestety zdrowie artysty wykluczyło go z walki. Osiedlił się w Anglii, gdzie kontynuował swoją artystyczną praktykę. Po wojennych wydarzeniach wrócił do wielkoformatowych, figuratywnych przedstawień, które zapoczątkował w latach 20. Była to ostatnia faza jego twórczości. Prace powstałe w tym okresie stanowią wynik jego wieloletniej praktyki artystycznej i doświadczeń życiowych. Opowiadają zarówno o tragizmie ludzkiej egzystencji, jak i o radościach istnienia.