Polswissart

Kolekcja prac Aleksandra Orłowskiego ze zbiorów krasiczyńskich książąt Sapiehów to wyjątkowy, najprawdopodobniej jedyny taki zachowany do tej pory w rękach prywatnych zespół dzieł artysty.

Zespół pięciu prac przynajmniej od końca XIX wieku do II wojny światowej znajdował się w zbiorach krasiczyńskich. Trzy z nich, w 1894 roku Adam ks. Sapieha wysłał na wystawę do Lwowa. Trudno określić jakie były wcześniejsze losy prac. Mogły trafić do Krasiczyna już znacznie wcześniej. Od momentu zakupu majątku przez ojca Adama, Leona Sapiehę w 1835 roku, był on główną siedzibą rodu, miejscem, w którym gromadzono dzieła sztuki i rodzinne pamiątki. w rękach Sapiehów Krasiczyn pozostał do 1939. Urodził się tu m.in. kardynał Adam Stefan Sapieha. Nie ma bezpośrednich dowodów, że to Leon Sapieha miałby być właścicielem omawianego zespołu prac Aleksandra Orłowskiego, natomiast wiadomo, że w młodości odbył on kilkukrotnie podróże do Petersburga, znał artystę osobiście i był w posiadaniu kilku jego rysunków. Ponadto Jerzy Mycielski w dziele z 1902 roku zatytułowanym „Sto lat dziejów malarstwa w Polsce” zamieścił intrygującą notkę o kolekcji: „dziś własność po babce ks. Adama Sapiehy w Krasiczynie” (s. 202).  Książe Adam Sapieha mógł ją więc odziedziczyć po swojej babce po mieczu – Annie Jadwidze z Zamoyskich (1772-1859) lub, co według wielu badaczy wydaje się najbardziej prawdopodobne, po babce po kądzieli – Zofii z Czartoryskich Zamoyskiej (1780-1837). Zofia była córką Izabeli z Flemingów Czartoryskiej, odkrywczyni młodego talentu Aleksandra Orłowskiego, jego wieloletniej protektorki, również z czasów poprzedzających wyjazd artysty do Rosji. Pochodzenie oferowanego zespołu prac z kolekcji Izabeli Czartoryskiej zdaje się być wysoce prawdopodobne.

W 1952 roku po śmierci kardynała Adama Stefana Sapiehy, który zarządzał zgromadzonymi od 1939 roku w Krakowie zbiorami rodu, cała kolekcja krasiczyńska została zarekwirowana przez Urząd Bezpieczeństwa a prace z omawianego zespołu znalazły się jako depozyty w Muzeum Narodowym w Krakowie. Wszystkie też pokazane zostały na wystawie dzieł Aleksandra Orłowskiego ze zbiorów radzieckich i polskich (MNW, 1957/1958). Z kolekcji rodu Sapiehów zespół trafił następnie do zbiorów prywatnych rodziny Mroczkowskich.

Prezentowana kolekcja krasiczyńska składa się z pięciu prac wykonanych na papierze, w technikach akwareli i gwaszu, przy zastosowaniu rysunku tuszem i – okazjonalnie – ołówkiem. Prace te powstały między ok. 1795 a 1802 rokiem, we wczesnym okresie twórczości Orłowskiego a zarazem w ostatnich latach, jakie artysta spędził w Polsce. Ogromna większość prac tej klasy znajduje się dziś w zbiorach muzealnych. W wyniku zawieruchy dziejowej niewiele dotrwało do czasów obecnych dzieł o podobnej wartości i tak silnie z Polską związanych. Duże prawdopodobieństwo powiązania ich ze wspomnianą wyżej protektorką Orłowskiego – Izabelą z Flemingów Czartoryską, jedną z kluczowych postaci dla dziejów kultury i mecenatu artystycznego, dodatkowo podnosi wartość kolekcji. Również fakt, że zespół ten przetrwał w całości ma ogromny wpływ na jego rangę.

Atak republikanów na króla Jerzego III (Dyplomata; Wjazd króla Jerzego III do Londynu; Wjazd króla Jerzego IV), to najwcześniejsza z krasiczyńskiego zespołu praca utrzymana w duchu satyrycznym. Realistycznie malowana w technice akwareli, nosi ślady swobodnego szkicu ołówkiem. Powstała ok. 1795 roku. Przedstawia konkretną scenę historyczną, ataku na angielskiego króla Jerzego III, który miał miejsce 5 października 1795 roku w Londynie. Scena przedstawia królewską karocę z monogramem G pod koroną, jadącą na otwarcie sesji parlamentu. Dookoła zgromadzony tłum obrzuca pojazd rozmaitymi przedmiotami. To republikanie, którzy żądali zakończenia wojny z Francją, trwającej od 1793 roku. W jej wyniku w kraju panował głód, sytuacja ekonomiczna była nadzwyczaj trudna, budżet państwa dodatkowo nadwyrężyły kosztowne ekspedycje na Santo Domingo. W tej sytuacji nasiliły się protesty, wielu domagało się wręcz usunięcia króla. Zachowały się grafiki i rysunki satyryczne dokumentujące atak na króla Jerzego III. Kompozycja autorstwa Orłowskiego nacechowana jest rysunkiem pełnym rozmachu i detalu, w którym widoczna jest niezwykła umiejętność artysty w budowaniu złożonych, wielofiguralnych scen. Nie pozbawiona tak charakterystycznego dla artysty humorystycznego zacięcia scena odznacza się narracyjnością, lekkością i harmonią w łączeniu techniki rysunku tuszem z akwarelą i gwaszem. W pełni oddaje niezwykły zmysł obserwacyjny i pamięć do szczegółów, jakie czyniły z Orłowskiego wyśmienitego ilustratora.

Scena batalistyczna (Bitwa), to kompozycja powstała przed 1800 rokiem, przedstawiająca epizod walk z czasów Insurekcji Kościuszkowskiej (1794) lub wojny polsko-rosyjskiej (1792). Orłowski w pełnej dynamizmu i dramatyzmu scenie ukazuje polskiego kawalerzystę broniącego się przed nacierającym oddziałem rosyjskiej piechoty. Z prawej strony sceny widzimy atakujący oddział rosyjskiej piechoty. Jest on niemalże identycznie umundurowany co polski jeździec, rosyjscy żołnierze różnią się jedynie nakryciem głowy, którym jest kaszkiet z wałkiem wełny, mającym chronić przed ciosem szabli. Krzyż kawalerski na ładownicy wskazuje z kolei na wojsko polskie z czasów po reformie Sejmu Wielkiego. Obecność polskich strzelców z nakryciami głowy w formie meloników (lewa strona kompozycji) wskazuje najprawdopodobniej na oddział konnej artylerii z czasów Insurekcji. Scena batalistyczna jest odzwierciedleniem pierwszych wielkich fascynacji tematyką wojskową, które w przypadku wojen kościuszkowskich miały u Orłowskiego wydźwięk osobisty. Zaciągnąwszy się na ochotnika jako siedemnastoletni chłopak był uczestnikiem Insurekcji, jej pilnym obserwatorem i dokumentalistą, wykonując barwne i pełne dynamizmu sceny w zasadzie całkowicie z pamięci.

Obóz kozacki, scena namalowana przez Aleksandra Orłowskiego w 1801 roku, przedstawia postój wojska Kozaków. Praca ta należy do najbardziej znanych i cenionych dzieł w oeuvre artysty. Wczesna data powstania powoduje, że kompozycja ta wyprzedza znacznie w czasie powstające po 1812 roku dzieła traktujące tematykę ludową i rodzajową rosyjskiego imperium. Spośród prac przynależnych do zespołu dzieł krasiczyńskich, Obóz kozacki odznacza się niepoślednimi walorami świetlnymi, budującymi atmosferę wieczornego odpoczynku. Ciepła łuna paleniska rozświetla biegnącą ukośnie ścieżkę, rozdzielającą obozowisko na grupę zgromadzonych wokół ognia Kozaków i odpoczywające w półcieniu konie. Nie jest to scena z kategorii dynamicznych i pełnych dramatyzmu, do jakich zaliczyć można Bitwę lub Jeźdźca polskiego. Jednak sposób zastosowania światła dla osiągnięcia pożądanej nastrojowości, czyni z Obozu kozackiego dzieło o niezaprzeczalnie romantycznym duchu.

Przeprawa Kozaków przez rzekę, to kompozycja stanowiąca swoiste pendant do pracy Obóz kozacki, dzięki czemu możliwe jest jej datowanie na 1801 rok. Podobnie do Obozu, Przeprawa Kozaków przez rzekę należy do dzieł traktujących tematykę ludową i rodzajową rosyjskiego imperium, rozwiniętą przez artystę z pełną mocą dopiero przeszło 10 lat później. Z podobnymi scenami z powodzeniem mógł mieć styczność artysta jeszcze przed swoim wyjazdem do Rosji w 1802 roku. Na ich perfekcyjne odtwarzanie pozwalała mu niezwykła pamięć. Zarejestrowana scena, z pośrodku naładowanym wozem wjeżdżającym w rzekę, w głębi zaś Kozakami przeprawiającymi się przez most, to maestria narracyjności, w najmniejszym detalu. Dynamizmowi sceny przeprawy towarzyszy harmonia zastosowanych barw.

Jeździec polski (Jeździec polski – Potyczka) to realistycznie malowana kompozycja z gatunku bitewnych, podobnie do przynależnej do zespołu dzieł krasiczyńskich Sceny batalistycznej. Przedstawia polskiego jeźdźca w odwrocie strzelającego z pistoletu w stronę nacierającej rosyjskiej kawalerii. W tle po lewej stronie nacierająca polska jazda. Rosyjska kawaleria umundurowana jest wedle wprowadzonych w latach 1783-1786 elementów, z charakterystycznym kaszkietem z wałkiem wełny. Polski jeździec ma na sobie mundur konfederacji barskiej, z kwadratową czapką, która dała początek późniejszej rogatywce, oraz pas z monogramem SAR – króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Na lancy widoczny jest proporzec z krzyżem kawalerskim, również charakterystyczny dla konfederatów. Scena pełna jest dynamizmu zbudowanego przez gwałtowny odwrót centralnie przedstawionego jeźdźca. Towarzyszy jej dramatyzm bitewnej łuny, niczym od pożaru bądź wystrzałów z broni, bijącej z lewej części kompozycji. Podobnie do bliźniaczej Sceny batalistycznej, Jeździec polski cechuje się swobodą kompozycyjną zbliżającą pracę zdecydowanie bardziej do malarstwa niż do rysunku.

Atak republikanów na króla Jerzego III, ok. 1795
(Dyplomata; Wjazd króla Jerzego III do Londynu; Wjazd króla Jerzego IV):
Polska, kolekcja prywatna
Depozyt Muzeum Narodowego w Krakowie (nr dep. 657; lata 50. XX w.)
Krasiczyn, kolekcja rodziny książęcej Sapiehów
Krasiczyn, kolekcja Adama ks. Sapiehy

Scena batalistyczna, przed 1800 (Bitwa):
Polska, kolekcja prywatna
Depozyt Muzeum Narodowego w Krakowie (nr dep. 655; lata 50. XX w.)
Krasiczyn, kolekcja rodziny książęcej Sapiehów
Krasiczyn, kolekcja Adama ks. Sapiehy

Obóz kozacki, 1801:
Polska, kolekcja prywatna
Depozyt Muzeum Narodowego w Krakowie (nr dep. 654; lata 50. XX w.)
Krasiczyn, kolekcja rodziny książęcej Sapiehów
Krasiczyn, kolekcja Adama ks. Sapiehy

Przeprawa Kozaków przez rzekę, 1801:
Polska, kolekcja prywatna
Depozyt Muzeum Narodowego w Krakowie (nr dep. 653; lata 50. XX w.)
Krasiczyn, kolekcja rodziny książęcej Sapiehów
Krasiczyn, kolekcja Adama ks. Sapiehy

Jeździec polski, przed 1802 (Jeździec polski – Potyczka):
Polska, kolekcja prywatna
Depozyt Muzeum Narodowego w Krakowie (nr dep. 656; lata 50. XX w.)
Krasiczyn, kolekcja rodziny książęcej Sapiehów
Krasiczyn, kolekcja Adama ks. Sapiehy

Atak republikanów na króla Jerzego III, ok. 1795
(Dyplomata; Wjazd króla Jerzego III do Londynu; Wjazd króla Jerzego IV):
Kielce, Muzeum Narodowe w Kielcach – Pałac Biskupów Krakowskich, Gra obrazów – gra obrazami, maj – wrzesień 2011
Warszawa, Muzeum Narodowe w Warszawie, Aleksander Orłowski (1777-1832). Wystawa dzieł ze zbiorów radzieckich i polskich, grudzień 1957 – luty 1958
Poznań, Muzeum Narodowe w Poznaniu, Aleksander Orłowski (1777-1832), 1952
Kraków, Muzeum Narodowe w Krakowie, Aleksander Orłowski (1777 – 1832), 1951/52
Lwów, Powszechna Wystawa Krajowa we Lwowie, Wystawa Sztuki Polskiej od roku 1764-1886, 1894

Scena batalistyczna, przed 1800 (Bitwa):
Kielce, Muzeum Narodowe w Kielcach – Pałac Biskupów Krakowskich, Gra obrazów – gra obrazami, maj – wrzesień 2011
Warszawa, Muzeum Narodowe w Warszawie, Aleksander Orłowski (1777-1832). Wystawa dzieł ze zbiorów radzieckich i polskich, grudzień 1957 – luty 1958
Poznań, Muzeum Narodowe w Poznaniu, Aleksander Orłowski (1777-1832), 1952
Kraków, Muzeum Narodowe w Krakowie, Aleksander Orłowski (1777 – 1832), 1951/52

Obóz kozacki, 1801:
Kielce, Muzeum Narodowe w Kielcach – Pałac Biskupów Krakowskich, Gra obrazów – gra obrazami, maj – wrzesień 2011
Warszawa, Muzeum Narodowe w Warszawie, Aleksander Orłowski (1777-1832). Wystawa dzieł ze zbiorów radzieckich i polskich, grudzień 1957 – luty 1958
Lwów, Powszechna Wystawa Krajowa we Lwowie, Wystawa Sztuki Polskiej od roku 1764-1886, 1894

Przeprawa Kozaków przez rzekę, 1801:
Kielce, Muzeum Narodowe w Kielcach – Pałac Biskupów Krakowskich, Gra obrazów – gra obrazami, maj – wrzesień 2011
Warszawa, Muzeum Narodowe w Warszawie, Aleksander Orłowski (1777-1832). Wystawa dzieł ze zbiorów radzieckich i polskich, grudzień 1957 – luty 1958
Poznań, Muzeum Narodowe w Poznaniu, Aleksander Orłowski (1777-1832), 1952
Kraków, Muzeum Narodowe w Krakowie, Aleksander Orłowski (1777 – 1832), 1951/52
Lwów, Powszechna Wystawa Krajowa we Lwowie, Wystawa Sztuki Polskiej od roku 1764-1886, 1894

Jeździec polski, przed 1802 (Jeździec polski – Potyczka):
Kielce, Muzeum Narodowe w Kielcach – Pałac Biskupów Krakowskich, Gra obrazów – gra obrazami, maj – wrzesień 2011
Warszawa, Muzeum Narodowe w Warszawie, Aleksander Orłowski (1777-1832). Wystawa dzieł ze zbiorów radzieckich i polskich, grudzień 1957 – luty 1958
Poznań, Muzeum Narodowe w Poznaniu, Aleksander Orłowski (1777-1832), 1952
Kraków, Muzeum Narodowe w Krakowie, Aleksander Orłowski (1777 – 1832), 1951/52

Atak republikanów na króla Jerzego III, ok. 1795
(Dyplomata; Wjazd króla Jerzego III do Londynu; Wjazd króla Jerzego IV):
Gra obrazów – gra obrazami [katalog wystawy], wyd. Muzeum Narodowe w Kielcach, Kielce 2011, s. 167
Aleksander Orłowski 1777-1832. Wystawa dzieł ze zbiorów radzieckich i polskich [katalog wystawy], wyd. Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 1957, il. 72

Scena batalistyczna, przed 1800 (Bitwa):
Gra obrazów – gra obrazami [katalog wystawy], wyd. Muzeum Narodowe w Kielcach, Kielce 2011, s. 166

Obóz kozacki, 1801:
Gra obrazów – gra obrazami [katalog wystawy], wyd. Muzeum Narodowe w Kielcach, Kielce 2011, s. 165
Bołoz- Antoniewicz J., Wystawa Sztuki Polskiej od 1864-1886 [katalog wystawy], Lwów 1894, s. nlb

Przeprawa Kozaków przez rzekę, 1801:
Gra obrazów – gra obrazami [katalog wystawy], wyd. Muzeum Narodowe w Kielcach, Kielce 2011, s. 169
Blumówna H., O twórczości Aleksandra Orłowskiego, w: „Sprawozdania i rozprawy”, wyd. Muzeum Narodowe w Krakowie, 1951, il. 109

Jeździec polski, przed 1802 (Jeździec polski – Potyczka):
Gra obrazów – gra obrazami [katalog wystawy], wyd. Muzeum Narodowe w Kielcach, Kielce 2011, s. 168

Literatura:

Atak republikanów na króla Jerzego III, ok. 1795
(Dyplomata; Wjazd króla Jerzego III do Londynu; Wjazd króla Jerzego IV):
Aleksander Orłowski 1777-1832. Wystawa dzieł ze zbiorów radzieckich i polskich [katalog wystawy], wyd. Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 1957, Kat. 699, s. 228.
Blumówna H., O twórczości Aleksandra Orłowskiego, w: „Sprawozdania i rozprawy”, wyd. Muzeum Narodowe w Krakowie, 1951, s. 333.
Mycielski J., Pierwszy romans i pierwszy obraz Aleksandra Orłowskiego, w: „Sprawozdania Komisji do badań Historii Sztuki w Polsce”, t. IX, 1915, ss. 209-210.
Bołoz-Antoniewicz J., Wystawa Sztuki Polskiej od roku 1764-1886 [katalog wystawy], Lwów 1894

Scena batalistyczna, przed 1800 (Bitwa):
Aleksander Orłowski 1777-1832. Wystawa dzieł ze zbiorów radzieckich i polskich [katalog wystawy], wyd. Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 1957, Kat. 120, s. 111.
Blumówna H., O twórczości Aleksandra Orłowskiego, w: „Sprawozdania i rozprawy”, wyd. Muzeum Narodowe w Krakowie, 1951, s. 320.

Obóz kozacki, 1801:
Aleksander Orłowski 1777-1832. Wystawa dzieł ze zbiorów radzieckich i polskich [katalog wystawy], wyd. Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 1957, Kat. 387, s. 167.
Mycielski J., Pierwszy romans i pierwszy obraz Aleksandra Orłowskiego, w: „Sprawozdania Komisji do badań Historii Sztuki w Polsce”, t. IX, 1915, s 202.
Kopera F., Sztuka polska I połowy XIX w., w: Polska. Jej dzieje i kultura, t. III, Warszawa 1927, s. 53.
Bołoz-Antoniewicz J., Wystawa Sztuki Polskiej od roku 1764-1886 [katalog wystawy], Lwów 1894, poz. 487.

Przeprawa Kozaków przez rzekę, 1801:
Aleksander Orłowski 1777-1832. Wystawa dzieł ze zbiorów radzieckich i polskich [katalog wystawy], wyd. Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 1957, Kat. 387, s. 167.
Mycielski J., Pierwszy romans i pierwszy obraz Aleksandra Orłowskiego, w: „Sprawozdania Komisji do badań Historii Sztuki w Polsce”, t. IX, 1915, ss. 202-203.
Blumówna H., O twórczości Aleksandra Orłowskiego, w: „Sprawozdania i rozprawy”, wyd. Muzeum Narodowe w Krakowie, 1951, s. 327.

Charakter narodowy, typ swojski, tak odróżniające go od ówczesnych kosmopolitycznych luminarzy naszej sztuki są  wynikiem natury wewnętrznej człowieka nie zaś artysty.

– Henryk Piątkowski (Piątkowski H., Album sztuki polskiej: wystawa retrospektywna w Warszawie 1898, wyd. Drukarnia P. Laskauera & W. Babickiego i Zakład Fotochemigraficzny B. Wierzbickiego i S-ki, Warszawa 1901, s. 12-14)

Aleksander Orłowski przyszedł na świat 9 marca 1777 roku w bardzo skromnej rodzinie. Malarstwa uczył się w pracowni Jana Piotra Norblina, który widząc wielki talent młodego chłopaka, traktował go jak najlepszego ucznia. Tam Orłowski zawarł swoje pierwsze artystyczne przyjaźnie, m.in. z Janem Rustemem. W tym okresie zasłynął jako twórca scen batalistycznych. Zaciągnąwszy się jako ochotnik do insurekcji kościuszkowskiej, z upodobaniem utrwalał postacie żołnierzy, kosynierów i samego Naczelnika. Do tej tematyki powracał jeszcze kilka lat po powstaniu, wykorzystując w odtwarzaniu scen swą doskonałą pamięć i zmysł obserwacyjny. Malował zarówno w technice akwarelowej jak i olejnej.

Pod koniec lat 90. XVIII wieku spędził dłuższy czas w majątku Radziwiłłów w Nieborowie, gdzie przy tworzeniu słynnej Arkadii, „krainy szczęśliwości” pracował również Norblin. W okresie nieborowskim Orłowski malował sentymentalne w duchu pejzaże i sceny z życia wsi. Wzbogacał swój styl rysowania: stopniowo wzmacniał i upraszczał kształty, poszerzył też znacznie repertuar, do którego dołączyły satyryczne portrety, autoportrety oraz wizerunki zwierząt, zwłaszcza zaś psów. Mimo że jego talent był doceniany, Orłowski pragnął dalej się rozwijać, zdobywając nowe doświadczenia.

W 1802 roku opuścił Warszawę i udał się do Sankt Petersburga, gdzie z polecenia Stanisława Kostki Potockiego rozpoczął pracę jako nadworny malarz wielkiego księcia Konstantego. Za wysoką pensję miał raz w miesiącu dostarczać do pałacu jeden obraz. Z upodobaniem malował portrety konne, sceny rodzajowe i batalistyczne. W Petersburgu rozwinął również, właściwie nieobecny do tamtej pory w malarstwie rosyjskim, nurt marynistyczny. Powróciła zaszczepiona jeszcze w warszawskiej pracowni Norblina, fascynacja Rembrandtem, którego atmosfera dzieł wywarła ogromny wpływ na wyobraźnię Orłowskiego, zwłaszcza zaś stosowany przez holendra układ postaci. Jak zauważa Halina Cękalska-Zborowska „Orłowski nie kopiuje nigdy Rembrandta (…) ale poddaje się urokowi łatwiej uchwytnych niektórych jej elementów, które przetwarza bardzo dowolnie, w zupełnie innej niż Rembrandt technice” (Cękalska-Zborowska H., Aleksander Orłowski, Warszawa 1962). Powstające w Petersburgu prace odznaczały się duchem zbliżającej się epoki romantyzmu. Orłowskiego pociągał dramatyzm, ludowość, urok podań i legend. Do romantycznej wrażliwości było mu blisko zanim jeszcze ukształtowała się ona jako nowy ruch intelektualny i artystyczny. Jako techniki zaczął artysta coraz częściej używać pastelu i gwaszu, niejednokrotnie mieszając go z akwarelą i tuszem. Tworzył barwne, rozbudowane, wielopostaciowe kompozycje oraz liczne portrety, zwłaszcza spotykanych w Rosji Czerkiesów, Baszkirów i Kirgizów, ale również wizerunki na potrzeby dworu i miejscowej arystokracji. Nie były to dlań motywy nowe, podejmował je już na krótko przed swoim wyjazdem do Rosji. Po kampanii rosyjskiej Napoleona w 1812 roku, pogłębiło się u Orłowskiego zainteresowanie tematyką społeczną.

Artysta wiele podróżował po Rosji, natomiast nigdy nie był na zachodzie Europy. Dzięki temu jego twórczość w niewielkim stopniu uległa panującym wówczas trendom. O ile prace olejne, do których tak usilnie namawiał go Wielki Książę Konstanty, nie odzwierciedlają może pełni talentu Orłowskiego, o tyle rysunki, akwarele, gwasze i litografie zdecydowanie zapewniły mu miejsce w panteonie najważniejszych twórców pierwszej połowy XIX wieku, nie tylko w Polsce ale i w Rosji.