Warszawa, kolekcja prywatna
Radom, depozyt w Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu Polska, kolekcja prywatna
Londyn, Sotheby’s, aukcja 20.11.2013, poz. 27
kolekcja prywatna (od 1923)

Detroit, Institute of Art, Polish Paintings: A Loan Exhibition, 1945. Cleveland, Museum of Art, 1926-29.

Szymalak-Bugajska P., Malczewski. Zbliżenia, Wyd. Arkady, Warszawa 2023, s. 206-207. Mastai B., Polish Paintings: A Loan Exhibition [katalog wystawy], The Detroit Institute of Art, Detroit 1945, poz. 49, s. 38.

Temat śmierci pojawił się w twórczości Jacka Malczewskiego wraz z odejściem jego matki w 1898 roku. Artysta sięgnął wówczas do starożytnych wierzeń po motyw boga Thanatosa, lecz na potrzeby własnej mitologii wykorzystał go w bardzo indywidualny, poetycki wręcz sposób. Swojego mrocznego posłańca śmierci przyoblekł w ciało pięknej, powabnej kobiety. Jej twarz najczęściej upodabniał do twarzy ukochanej Marii Balowej, zaznaczając charakterystyczny orli nos i zadarty podbródek. Niekiedy ze skrzydłami, czasem z kosą w dłoni, pojawia się ona jako temat samodzielny, towarzyszy artyście w jego autoportretach lub też symbolicznie dopełnia różne, bardziej rozbudowane sceny. W ujęciu Malczewskiego, Thanathos nie ma jednak budzić grozy, jak typowe wyobrażenie kostuchy w gotyckiej tradycji „memento mori”. Nigdy nie zapowiada strasznego końca, lecz daje nadzieję na nowy początek i odrodzenie. W prezentowanym autoportrecie z 1912 roku, motywy życia i śmierci przeplatają się w niezwykle sugestywny sposób. Malczewski przedstawił siebie obok muzy na tle bujnie kwitnącego krzewu budlei. W dłoni trzyma gęśliki – niewielkie podhalańskie skrzypce, symbol sztuki i twórczej ekspresji. Kompozycja pulsuje energią słonecznego dnia, powietrze zdaje się nasycone wiosennym zapachem kwiatów. Wokół gałązek krążą motyle – alegorie duszy i nieśmiertelności, a na dachu w oddali widnieje bocian, zwiastun narodzin i nowego początku. Harmonia tej pełnej życia sceny zostaje jednak przełamana przez tonację barwną. Wszechobecny fiolet – kolor tajemnicy, magii, ale i żałoby – kładzie się cieniem na twarzy i sylwetkach postaci, nadając im chłodny, niemal trupio blady wyraz. Ubrana w zgrzebny podkoszulek kobieta, wspiera się na kosie – atrybucie śmierci, bezpośrednio łączącym ją z figurą Thanatosa. Wraz z artystą stoi ona przy zielonym płocie, który podobnie jak drzwi w ikonografii Malczewskiego, stanowi miejsce szczególne, granicę między dwoma światami: realnym i metafizycznym, ziemskim i pozaziemskim. Obraz staje się więc symboliczną opowieścią o przejściu – o powrocie duszy do raju, o obietnicy odrodzenia. Malczewski kreśli wizję niekończącej się wiosny, życia wiecznego i szczęścia, w którym śmierć nie jest kresem, lecz bramą ku wieczności.

(…) był od dziecka naturą głęboko uczuciową i poetyczną; tkwiło w nim usposobienie liryczne melancholijne, skłonność do zadumy, smutku i egzaltacji.

(Szydłowski T., Jacek Malczewski. Monografie artystyczne, tom 5., Kraków–Warszawa 1925, s. 7)

Absolwent krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych w klasie Jana Matejki i paryskiej École des Beaux-Arts. Urodził się w 1854 roku w Radomiu jako jeden z czwórki rodzeństwa. Gdy miał jedenaście lat, zmarł jego jedyny brat, Teodor, co spowodowało u Jacka zainteresowanie mistycyzmem i duchowością. Wychowany w patriotycznej atmosferze domu rodzinnego oraz kształcony między innymi przez wybitnego literata Alfonsa Dygasińskiego – uczestnika powstania styczniowego – jako malarz obrał wątek patriotyczny za wiodący dla całej swojej twórczości. Jego wyrazem stały się obrazy syberyjskie i kolejne przedstawienia Ellenai, a także wprowadzana symbolika przedmiotów: kajdan, jakuckiej czapki czy wojskowego szynela.

W 1872 roku jego prace obejrzał sam Jan Matejko, który w liście do ojca młodego artysty pisał: „Rysunki kreślone ręką syna Pańskiego Jacka, zdają się wskazywać i obiecywać niepośledni talent malarski, którego rozwinięcia nie należy może zbyt długo przetrzymywać”. Za sprawą tej sugestii Malczewski przerwał naukę w gimnazjum i został przyjęty na pierwszy rok studiów w Szkole Sztuk Pięknych. W 1874 roku, podczas pobytu w Radomiu, namalował swój pierwszy olejny obraz – portret siostry Heleny przy fortepianie. W tym wczesnym okresie tworzył prace w duchu szkoły matejkowskiej, warsztatowo bardzo akademickie. Były to portrety, sceny rodzajowe i dzieła o tematyce patriotyczno-martyrologicznej. Od lat 90. w jego sztuce zaczęły pojawiać się treści symboliczne, przenikające się wzajemnie z wątkami patriotycznymi i biblijnymi, a także literackimi i alegoryczno-fantastycznymi. Ponadto nieprzerwanie realizował się jako portrecista, malując przy tym z wielką pasją podobizny własne.

W swoim życiu Malczewski sporo podróżował. W latach 1884-1885 wziął udział w naukowej ekspedycji Karola Lanckorońskiego do Małej Azji. Zwiedził także Grecję i Włochy. W latach 1885-1886 przebywał przez kilka miesięcy w Monachium. Po powrocie zamieszkał na stałe w Krakowie, gdzie został profesorem w Szkole Sztuk Pięknych (po 1900 roku przemianowanej na Akademię Sztuk Pięknych). Dwukrotnie był mianowany jej rektorem.

W 1886 roku na weselu córki profesorostwa Janczewskich artysta poznał Marię Gralewską, która rok później została jego żoną. W 1888 roku młodym państwu Malczewskim urodziła się córka Julia, a w 1892 roku syn Rafał – dziedzic ojcowskiego talentu i przyszły malarz. W tym samym czasie sztuka Malczewskiego osiąga pełnię dojrzałości. Doświadczenia monachijskie, młodopolska atmosfera Krakowa, a także klimat domu rodzinnego połączyły się i dojrzały w wielkich symbolicznych obrazach „Melancholia” (1894) i „Błędne koło” (1895-1897). Około 1900 roku artysta związał się z Marią Balową, która była przez lata największą spośród jego muz. Miłość ta zaważyła na charakterze twórczości Malczewskiego, który przedstawiał ukochaną we wszelkich obliczach – jako dumną Polonię, zwycięską Nike, kuszącą Eurydykę, spokojną Thanathos i zwodniczą chimerę.

Malczewski oprócz pracy na krakowskiej akademii, działał aktywnie w tamtejszym środowisku artystyczny i kulturalnym. Był współzałożycielem Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka” i należał także do Grupy Zero, z którymi licznie wystawiał. W ostatnich latach życia przebywał głównie w Lusławicach i Charzewicach koło Zakliczyna. Pod koniec życia dotknięty ślepotą, zmarł 8 października 1929 roku.