Polswissart

kolekcja prywatna, Trójmiasto
kolekcja rodziny artysty, Maisons-Lafitte (Francja)

Józef Czapski był malarzem, rysownikiem, pisarzem, eseistą i krytykiem. Życiorys tej niezwykłej osobowości łączy w sobie losy artysty i świadka epoki. Od 1918 roku uczył się w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych u Stanisława Lentza. Zaangażowany w działalność wojskową na polecenie swoich przełożonych wyjechał do Rosji w poszukiwaniu zaginionych oficerów. Po powrocie do kraju wznowił studia artystyczne na krakowskiej ASP a od 1924 roku przebywał w Paryżu razem ze swoim nauczycielem Józefem Pankiewiczem. Tam też zawiązała się grupa nazywana Komitetem Paryskiem w skład której – prócz Czapskiego – wchodzili jego koledzy ze studiów – Nacht-Samborski, Cybis i Potworowski. Pobyt kształceniowy we Francji i styczność z tamtejszym malarstwem, zwłaszcza szkołą impresjonistów i postimpresjonistów, miały decydujący wpływ na pierwszy okres twórczości artysty. O wadzę jaką przywiązywał do tego czasu w swoim życiu świadczą słowa Czapskiego: "(…) w roku 1924 jedenastu uczniów Akademii (w porządku alfabetycznym: D. Berlinerblau-Seydemanowa, S. Boraczok, J. Cybis, J. Czapski, J. Jarema, A. Nacht-Samborski, P. Potworowski, H. Rudzka-Cybisowa, E. Przecławska-Strzałecka, J. Strzałecki i M. Szczyrbula), przeważnie z pracowni Pankiewicza, zawiązuje pod protektoratem samego profesora i Rektora Akademii Szyszko-Bohusza «Komitet Paryski», w celu zorganizowania pierwszego po wojnie [pierwszej światowej] grupowego wyjazdu (tzw. kapistów) do Paryża. W roku następnym powstaje tam filia Akademii Krakowskiej pod kierownictwem Pankiewicza. Miała ona na celu, w okresie największego dopływu do stolicy Francji artystów z całego świata, zorganizowanie młodzieży polskiej pod doświadczonym kierunkiem, pomoc w zapoznaniu się jej ze sztuką muzealną i nowoczesną, z autentyczną tradycją malarską." (cyt. za: Dmochowska J., W kręgu Pankiewicza, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1963).

Po powrocie do Polski w 1931 roku pozostawał Czapski w kręgu oddziaływania kapistów tworząc pejzaże i martwe natury w postimpresjonistycznej manierze. Czas wojny zmusił Czapskiego do zaprzestania działalności artystycznej i postawił go ponownie wobec konieczności zaangażowania się w sprawy kraju. Przebywał w niewoli sowieckiej, po zwolnieniu trafił wraz z Armią gen. Andersa do Bagdadu a następnie do Włoch. Jeszcze raz przyszło mu badać losy zaginionych polskich oficerów niosąc światu dramatyczną prawdę o wymordowanych przez NKWD polskich żołnierzach – wstrząsające relacje opublikował najpierw we „Wspomnieniach starobielskich” (1945) a następnie w „Na nieludzkiej ziemi” (1949). W 1946 roku osiadł we Francji, tym razem na stałe.

Pod koniec lat 50 artysta oszczędnymi środkami wyrazu obrazował codzienność i samotność egzystencji człowieka zagubionego we współczesnej metropolii. Bliżsi stali mu się mistrzowie ekspresji (Chaim Soutine, Nicolas de Stäel), którzy kładli nacisk nie na samoistne wartości koloru, ale na jego wewnętrzną siłę. Inspirowany też ekspresyjną sztuką G. Roualta budował formy syntetyczną, szkicową plamą, która obwodził wyrazistym, czarnym konturem. Kolor, często bardzo nasycony i kontrastowy traktował jako przekaz dramatycznych emocji. Wyrazistość obrazów podkreślała też kompozycja: zwykle swobodna, otwarta, ze śmiałym kadrowaniem, a także deformacja - niezwykle swobodna, niekiedy wręcz groteskowa, będąca efektem skrótowego traktowania elementów, zwłaszcza postaci ludzkich.

O twórczości malarskiej Józefa Czapskiego trudno mówić w oderwaniu od jego pisarstwa. Te dwie ścieżki, warunkowane życiorysem Czapskiego arystokraty i żołnierza, biegły wspólnym torem przez całe życie artysty. Jednej i drugiej towarzyszyły nieodłącznie wielka pokora i uczciwość Czapskiego wobec siebie i odbiorcy. Pięknie ujęła to Joanna Pollakówna w tekście wygłoszonym w Kordegardzie w Warszawie 15 grudnia 1993 z okazji wydania przez autorkę albumu poświęconego artyście: „Poczucie moralnej odpowiedzialności kierowało Czapskim w sprawie malarskiej równie silnie, jak w sprawach życia. I zarówno w sprawach życia jak w sprawach sztuki wsparciem i drogowskazem były mu przeżycia, które zawdzięczał literaturze i malarstwu. (…) Duchowość Czapskiego jest jak głęboka podziemna rzeka wyłaniająca się na powierzchnię rozmaitym nurtem: to obrazami – zapisami nagłych olśnień, raptownych zadziwień fragmentem widzianego świata dojmującego współczucia dla ludzkiego losu w jego bólu i brzydocie bystrych rozbawień groteskowością życia. To znów obrazami innymi: wyciszonymi medytacjami nad grupami przedmiotów w ich milczącym wzajemnym obcowaniu poprzez barwę, cień, refleks, zarys. I wreszcie ta cicho burząca się rzeka wypływa na powierzchnię nurtem przez całe życie spisywanego dziennika przekładającego na nieomylne słowo to wszystko, co przepływa niemo potokiem malarstwa.”