Polswissart

Idea (…) rodzi formę, za pośrednictwem której się wyraża; do niej przeto forma musi się stosować, aby z matką swą ideą być w zgodzie.

– Wojciech Gerson (Dobrowolski T. Nowoczesne malarstwo polskie. Tom I, wyd. Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Wrocław 1957, s. 391.)

Malarstwo portretowe stanowi niewielki wycinek spuścizny Wojciecha Gersona niemniej jednak zajmowało ważne miejsce w twórczości artysty od początku jego kariery. Wykonywał je w celach zarobkowych, społecznych i towarzyskich. We wczesnych portretach wyraźnie wyczuwalny jest wpływ malarstwa Rafała Hadziewicza czy Józefa Simmlera. Wyróżniają się wizerunki rodzinne bądź osób z najbliższego kręgu przyjaciół, o jawnym ładunku emocjonalnym, nacechowane ciepłem i traktowane z nutą osobistego zaangażowania. W portretach autorstwa Gersona widoczne jest przywiązanie do akademickich prawideł i dobra znajomość dawnej sztuki, jak również do perfekcji opanowane rzemiosło. Jak i w pozostałych gatunkach malarskich tak i w portrecie obce były Gersonowi wszelki wpływy impresjonizmu, symbolizmu, wroga mu secesyjna forma.

Wszystkie swoje obrazy Wojciech Gerson skrzętnie spisywał w prowadzonym przez siebie katalogu, obejmującym w zasadzie wyłącznie prace malowane w technice olejnej, które powstawały w pracowni artysty. Pod nr katalogowym 325 znajduje się oferowany obraz „Oto mój klejnot”, występujący tam pod tytułem „Szlachcianka polska z XV wieku”. Z notatek Gersona wiemy, że obraz ten zakupiło lwowskie Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych (Vetulani A., Ryszkiewicz A., Materiały dotyczące życia i twórczości Wojciecha Gersona, wyd. Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wrocław 1951, kat. 325, s. 35). „Szlachcianka polska z XV wieku” to portret z gatunku przedstawień historycznych. Anonimowa młoda dziewczyna, odziana w bogato zdobiony strój z epoki, palcami prawej dłoni przytrzymuje zawieszony na szyi klejnot – czerwony rubin w kształcie serca. Już sam tytuł, wypisany ręką artysty w prawym górnym rogu płótna, odwołuje nas do treści obrazu. Rubin w sferze symboliki jest odniesieniem do miłości, pasji, namiętności. Był od zawsze ulubionym klejnotem młodych zakochanych. W oferowanym wizerunku obecność klejnotu określa postać szlachetnie urodzonej dziewczyny, jej gotowość do zamążpójścia.

W portrecie „Szlachcianki polskiej z XV wieku” znalazły zastosowanie typowe dla drugiej połowy XIX wieku efekty malarskie. Równomierne oświetlenie, jednolite tło dobrze eksponujące postać, naturalizm twarzy – wszystko to bliskie jest rezultatom rozwijającej się wówczas fotografii. Portret namalowany jest zgodnie z tendencjami realistycznymi, w oparciu o studium natury i obserwację rzeczywistości. Nawet dekoracyjność stroju młodej dziewczyny stoi tylko w pozornej sprzeczności z oszczędnym w formie i wyrazie sposobie przedstawiania człowieka w końcówce XIX wieku. Dekoracyjność ta jest bowiem pieczołowicie odtworzonym XV wiecznym kostiumem, zgodnie z zasadą wierności przekazu, której Wojciech Gerson hołdował.      

Oeuvre Wojciecha Gersona, seniora warszawskich artystów, którego gigantyczna praca i wielorakie zainteresowania budziły, i budzą wciąż, podziw i uznanie, pozostało niestety fragmentarycznie zachowane, mocno nadszarpnięte przez czas i koleje dziejów. Tym bardziej cieszy pojawienie się na rynku olejnego portretu tego artysty.  

Warszawa, kolekcja prywatna
Lwów, Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych

Warszawa, Muzeum Nardowowe w Warszawie, Wojciech Gerson 1831-1901 (Wystawa monograficzna), 1978
Warzsawa, Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych, 1886

W przeznaczeniu człowieka i na czole jego niestartemi głoskami wypisane jest to odwieczne: Naprzód! Kto by na miejscu ogrzanym, udogodnionym przez poprzedników namiot swój rozbić chciał, zatrzymać się w wygodnym tylko używaniu dorobku przeszłości, zginąć musi w gnuśności i zepsuciu – tylko postępem utrwala się byt.

– Wojciech Gerson (Dobrowolski T. Nowoczesne malarstwo polskie. Tom I, wyd. Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Wrocław 1957, s. 391.)

Nazwisko Wojciecha Gersona, tak zasłużonego dla naszej artystycznej kultury – zapisane jest trwale na jednej z piękniejszych kart dziejów polskiej sztuki.

– Mieczysław Treter („Sztuki Piękne”, r. 7, 1931 nr 10, s. 364.)

Wojciech Gerson był wybitnym malarzem, pedagogiem i organizatorem życia artystycznego Warszawy w drugiej połowie XIX wieku. W 1844 roku rozpoczął naukę w nowootwartej warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych. Szkoła Sztuk Pięknych uczyła warsztatu, a w młodych adeptach sztuki malarstwa tętniło życie, budziły się pragnienia i nadzieje. Franciszek Kostrzewski, Marcin Olszyński i Marian Horodyński, Henryk Pillatti, Ignacy Gierdziejewski i Wojciech Gerson zawiązali grupę zwaną „cyganerią” malarską. Ich poglądy ukształtowały echa Wiosny Ludów, ich zamiarem było stworzenie sztuki narodowej. Przemierzali ziemie dawnej Rzeczypospolitej w pieszych wędrówkach, by lepiej poznać typy, stroje i obyczaje ludowe oraz piękno polskiego krajobrazu. Sądzili, że podejmując tematy z życia ludu i pokazując swojskie widoki, uda im się stworzyć prawdziwie odrębną sztukę polską. Gerson ukończył studia w 1850 roku z opinią jednego z najbardziej utalentowanych uczniów, dzięki czemu dostał stypendium na dalszą naukę w Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu. Szkołę ukończył srebrnym medalem i rok później, w 1856 roku, przeniósł się do Paryża, gdzie - w trakcie piętnastomiesięcznego pobytu – uczęszczał prywatnie do pracowni Leona Cognieta. Większość spędzonego w Paryżu czasu Gerson poświęcił na samodzielne studia w muzeach. Spotykał się też z osiadłymi we Francji polskimi artystami, w tym z poetą i malarzem Cyprianem Kamilem Norwidem. W ich gronie dyskutowano o współczesnych trendach w sztuce, rodzącym się realizmie i jego głównym przedstawicielu Gustawie Courbet, lecz przede wszystkim o sztuce narodowej, o jej promocji w kraju i programie działania dla poparcia „sztuki ojczystej”.

Gerson powrócił w 1858 roku do Warszawy. Pobyt w Paryżu skrócił na wieść, że w stolicy został otwarty salon sztuki obcej połączony ze sprzedażą obrazów. Wiedząc, jak ciężko jest się wybić artyście bez możliwości wystawienia swoich prac w kraju, postanowił wraz z grupą zapaleńców działać na rzecz rozwoju sztuki polskiej. W wyniku ich energicznych zabiegów powstało w Warszawie Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych, zatwierdzone statutem w roku 1860. W kolejnych latach poświęcił się działalności dydaktycznej, nie rezygnując przy tym z malowania. W latach 1860-1872 Gerson nauczał rysunku w Instytucie Głuchoniemych, a od roku 1872 objął posadę nauczyciela rysunku i malarstwa w Warszawskiej Szkole Rysunkowej. Jego krajobrazy, wzorowane często na malarstwie holenderskim, wiążą się z ówczesnym malarstwem pejzażowym Franciszka Kostrzewskiego. Malowane w latach 50. XIX wieku widoki noszą jeszcze piętno idealizowania.

Najwcześniejsze prace artysty to również obrazy o tematyce społecznej. Do najsłynniejszych kompozycji zaliczyć można „Pogrzeb wiejski” oraz „Pożegnanie z koniem”, ta ostatnia kompozycja powstała pod wpływem malarstwa słynnego monachijczyka Franza Adama. W sposób szczególny zwracało uwagę Gersona ubóstwo klas niższych, a sens społeczny i artystycznych tych prac pozostawał w zgodzie z panującymi prądami i początkami realizmu krytycznego. Po Powstaniu Styczniowym poświęcił się Gerson malarstwu historycznemu.  Na tym polu toczył nieustanny bój z Janem Matejką, odnosząc ważne sukcesy, m.in. odznaczenie złotym medalem za obraz „Esterka” (Londyn, 1873), medal za płótno „Kiejstut i Witold więźniami Jagiełły (Wiedeń, 1873). W roku 1876 za obraz „Kopernik wykładający astronomię w Rzymie” Akademia Petersburska obdarzyła go godnością profesora. Dalsze odznaczenia za malarstwo historyczne przyszły z Paryża (1889) i Krakowa (1894). W ostatniej fazie swojej twórczości Wojciech Gerson malował pełne wirtuozerii i charakteru pejzaże tatrzańskie. Malował również obrazy religijne oraz wykonywał dekoracje ścienne.

Gerson propagował sztukę pojętą jako służba Ojczyźnie i społeczeństwu stąd szczególny nacisk kładł na jakość kształcenia młodych artystów. Z jego szkoły wyszli tacy mistrzowie malarstwa polskiego jak Józef Chełmoński, Leon Wyczółkowski, Jan Stanisławski czy Alfred Wierusz-Kowalski.