Polswissart

Kramsztyk był zauroczony śródziemnomorskim pejzażem, południowym słońcem; kontrastem między surowymi, kamiennymi górami i spokojną, równą taflą wody; niezmiennym rytmem życia rybackich osad.

(Piątkowska R., „Rozkosz w użyciu farby… owa rozkosz czysto malarska…, [w:] Roman Kramsztyk 1885-1942 [katalog wystawy], Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa 1997, s. 21.)

W twórczości Romana Kramsztyka pejzaż stanowił jeden z jego ulubionych tematów. Poświecił się jednak malowaniu niemal wyłącznie krajobrazów francuskich. Początkowo była to pochmurna Bretania, którą szybko zamienił na skąpaną słońcem Prowansję. Artysta zakochał się w jej śródziemnomorskim klimacie i uroczych kamiennych miasteczkach, piętrzących się na tle zielonych wzgórz. Południe Francji zwiedzał wpierw w towarzystwie Eugeniusza Zaka, później z żoną Bronisławą, która w listach opisywała przeżycia z podróży: „Tutaj jest bardzo malowniczo, ale zupełna dziura bez żadnych wygód. Zakopane to szczyt komfortu przy Collioure. Przy tym o wiele mniej roślinności niż w Cassis i dlatego smutniejszy pejzaż. Ale spacery bardzo ładne i dużo już chodzimy, bo Roman szuka ‘motywów’, a ja lubię się włóczyć” – pisała do syna (cyt. za: Roman Kramsztyk 1885-1942 [katalog wystawy], Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa 1997, s. 190). Poprzez realistycznie oddany krajobraz, artysta kreował: „(…) swoje ‘wyspy szczęśliwe’, świat żyjący własnym rytmem, odległy od współczesności” (Piątkowska R., „Rozkosz w użyciu farby… owa rozkosz czysto malarska…, [w:] Roman Kramsztyk 1885-1942 [katalog wystawy], Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa 1997, s. 22). Widzimy w nim zastygłą w gorących promieniach arkadyjską krainę, obiecującą prosty żywot w zgodzie z naturą.

Prezentowany widok z południa Francji przedstawia jedno z odwiedzonych przez Kramsztyka nadmorskich miasteczek. Rozświetlone mury budynków o czerwonych dachach i kontrastowych zielonych okiennicach, stoją wciśnięte pomiędzy spalone słońcem wzgórze a kamienną zatoczkę. Zwraca uwagę brak jakiegokolwiek sztafażu, charakterystycznego dla wcześniejszych prac artysty. Odmalowana miejscowość jest bezludna, jakby zatopiona w ciszy. Otwarta, statyczna kompozycja została zbudowana za pomocą zwartych, zarysowanych mocnym konturem, piętrzących się brył. Malarz wypełnił je plamą barwną o subtelnych, przechodzących jedna w drugą wartościach tonalnych. Zastosowany język kolorów, linii i światła stanowi dobrze zrozumianą cézanne’owska lekcję klasycyzmu, pozwalającą Kramsztykowi doskonale oddać tajemnice śródziemnomorskiego pejzażu. Co ciekawe, w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie znajduje się inna, nieco mniejsza wersja oferowanego widoku, różniąca się drobnymi szczegółami. Wiadomo, że artyście zdarzało się powtarzać ujęcia swoich najbardziej udanych dzieł, jak w przypadku chociażby portretu Jana Lechonia, który posiada aż pięć autorskich replik.

Polska, kolekcja prywatna
Sopocki Dom Aukcyjny, aukcja 02.05.2017, poz. 46
Polswiss Art, aukcja 27.11.2011, poz. 26

(…) był człowiekiem o rzadko spotykanej otwartości i serdeczności w stosunku do ludzi. Wiele czytywał, nie mógł się obejść bez muzyki, w jego pracowni stał fortepian, codziennie poświęcał muzyce parę godzin. (…) był wytrwanym smakoszem i wielkim znawcą francuskiej sztuki kulinarnej.

(Aronson Ch., Scènes et visages de Montparnassse, Paris 1963, s. 413)

Roman Kramsztyk należał do artystycznej elity dwudziestolecia międzywojennego, zarówno w środowisku polskim, jak i paryskim. Był wybitnym malarzem z kręgu École de Paris, hołdującym ideom klasycznym, wchodzącym w dialog z przeszłością, zwłaszcza ze sztuką dojrzałego renesansu. Urodził się w 1885 roku w Warszawie w zasymilowanej, inteligenckiej rodzinie żydowskiej, w której przeważały zawody związane z prawem, medycyną i naukami ścisłymi. Będąc jeszcze małym chłopcem zdecydował, że jego największą pasją będzie sztuka. W dzieciństwie uważano go za cudowne dziecko. Mając kilkanaście lat malował już podobno portrety, które „cechowała pewność rysunku i harmonia kolorystyczna” (Kingsland Z., La peinture de Roman Kramsztyk, „La Pologne Litteraire” 1928, nr 27, s. 3).

W 1903 roku rozpoczął naukę na krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, w pracowni Józefa Mehoffera. Wytrwał tam jednak tylko jeden semestr, zapisując się chwilę później do akademii monachijskiej. Mimo że przebywał w mieście nad Izarą do 1908 roku, formalnie studiów nigdy nie ukończył. Zamiast spędzać godziny w murach uczelni, wolał doświadczać sztuki na własną rękę. Podróżował, zwiedzał muzea i różne współczesne wystawy. W 1909 roku zadebiutował w warszawskiej Zachęcie, pokazując „Portret p. J. H.”. Rok później wyjechał na stałe do Paryża. Tam odkrył twórczość Paula Cézanne’a i impresjonistów, po raz pierwszy także pokazał swoje prace na Jesiennym Salonie. Często przyjeżdżał do Polski, biorąc aktywny udział w różnych wystawach w Warszawie, Krakowie i Lwowie. Oprócz paryskiej pracowni, posiadał także drugą – w warszawskiej kamienicy, gdzie mieszkała jego matka.

Zawiązane podczas studiów w Krakowie przyjaźnie m.in. z  Henrykiem Kuną, Leopoldem Gottliebem, Wacławem Borowskim i Władysławem Skoczylasem, zaowocowały w 1922 roku powstaniem grupy „Rytm”. „Kiedy przyjeżdżał z Paryża do Warszawy, zachodził na Mazowiecką do ‘Ziemiańskiej’, gdzie oprócz słynnego stolika skamandrytów na półpiętrze znajdował się także stolik malarski, przy którym ‘urzędował sztab rytmistów’ (…)” (Piątkowska R., „Rozkosz w użyciu farby… owa rozkosz czysto malarska…, [w:] Roman Kramsztyk 1885-1942 [katalog wystawy], Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa 1997, s. 17). Kramsztyk brał udział w niemal wszystkich wystawach „Rytmu”. Nie podzielał jednak dążeń części członków do stworzenia polskiego stylu narodowego. Opowiadał się za tendencjami klasycznymi, podobnie jak Eugeniusz Zak, Henryk Kuna czy Tymon Niesiołowski.

Artysta wierny był raz obranej drodze twórczej. „W poszukiwaniach malarskich koncentrował się przede wszystkim na formie, kompozycji oraz zagadnieniach kolorystycznych, nigdy nie odszedł od realistycznego widzenia świata” (Piątkowska R., dz. cyt., s. 10). Jego ulubionymi tematami był portret, pejzaż, martwa natura oraz akt. W swych dziełach formalnie, treściowo i ideowo nawiązywał do mistrzów malarstwa włoskiego, takich jak Michał Anioł czy Leonardo da Vinci. Tworząc wizerunki rodziny, przyjaciół czy osób ze świata kultury, polityki i nauki, starał się zawsze odszukać w modelu coś frapującego, wydobyć jego charakter i osobowość. Tymczasem jego południowo-francuskie pejzaże stawały się arkadyjską krainą pełną szczęścia i powolnego rytmu dnia. W nich najmocniej odbijał się wpływ Cézanne’a. Choć sztuka Kramsztyka wyrosła z dawnych i współczesnych tradycji malarskich, nie stanowi ona zwykłego naśladownictwa. Artyście udało się wypracować charakterystyczny styl, pełny eleganckich linii i subtelnych przejść barwnych. W swoich dziełach przedstawiał otaczający go świat, który brutalnie skończył się wraz z wybuchem II wojny światowej. Zmarł zastrzelony w warszawskim gettcie w 1942 roku.