Warszawa, kolekcja prywatna „Ukraiński Dom”, aukcja charytatywna 23.03 – 03.04.2022, poz. 12 kolekcja Marii Stangret Kantor

Prezentowany rysunek stanowi projekt kostiumu do spektaklu „W małym dworku” Stanisława Ignacego Witkiewicza, przygotowanego przez Tadeusza Kantora w teatrze Cricot 2. Sztuka mająca swoją premierę w styczniu 1961 roku była realizacją nowej koncepcji teatru, określonej mianem Teatru Informel. W zamyśle Kantora, miał to być rodzaj teatru automatycznego, w którym rządzi przypadek i swobodny ruch materii, a aktorzy zrównani są z przedmiotami. „Objęcie terenu teatralnego koncepcją, która przenikała wszystkie moje wcześniejsze działania automatyczne, wynikające z uznania przypadku, procesu destrukcji, spontanicznego ruchu i żywiołu materii. (…) wypada ostro określić s e n s istotny w ogóle całej sztuki informel. Nie jest to eksploracja sfery podświadomości ani własnych obsesji. Chodzi o coś grubo ważniejszego! I NOWEGO! Jest to odkrycie nowej, nieznanej strony Realności, jej elementarnego stanu: MATERII. (…) Ten teatr i ta sztuka musiały powstać same z siebie jako spontaniczna kreacja. (…)” – pisał w swoim manifeście Kantor (Pleśniarowicz K. [oprac.], Tadeusz Kantor. Metamorfozy. Teksty o latach 1938-1974, Cricoteka, Księgarnia Akademicka, Kraków 2000, s. 203). Idea Teatru Informel zapożyczona została z dziedziny informelowego malarstwa, gdzie nadrzędną rolę pełnił spontaniczny, spazmatyczny gest artysty. Wylewając farbę prosto na płótno, malarz niczym w transie kształtował materię, tworząc swoje dzieło. Podobnie przypadkowo powstawały kostiumy do spektaklu. Najpierw podczas prób zszywano ze sobą jakieś przypadkowe ubrania, potem poddawano je darciu i szarpaniu. W ten sposób eliminowano indywidualność bohaterów. Z kolei sama koncepcja przedstawienia opierała się na elemencie scenograficznym, jakim była szafa. Aktorzy tłoczyli się w jej wnętrzu, jak stare wieszaki – metaforycznie znajdując się w sytuacji permanentnego zawieszenia, powodującego stany wirowania, zderzania się ze sobą i bezwładnego zwisania. Oferowany projekt należy do serii rysunków Kantora, związanych z motywem „zawieszenia” i funkcjonujących pod różnymi tytułami, takimi jak „Ludzie zawieszeni”, „Postacie zawieszone” czy „Ludzie atrapy”. Duży cykl tego typu prac znajduje się w zbiorach Muzeum Sztuki w Łodzi. Aby zobrazować działalność w teatrze, Kantor wykonał dodatkowo w latach 80. obiekt przestrzenny pt. „Szafa – interior imaginacji” (dziś w kolekcji Cricoteki). Umieścił w niej wiszącego na wieszaku manekina naturalnej wielkości. „Żywy organizm aktora, z ciężkim bagażem psychologizmu, zostaje zastąpiony przez Atrapę. Jak ubrania zawieszone na wieszaku. W szafie. Gra aktorska przedziera się przez tę oporną i obcą materię, by tam w głębi, jak na dnie piekła – odnaleźć na nowo wizerunek człowieka” – pisał artysta (Halczak A., Pleśniarowicz K. [oprac.], Tadeusz Kantor. Przedmioty, klisze pamięci…, BWA, Wrocław 1990 s. 13-14). Stara, zbutwiała, poplamiona szafa, w rękach Kantora mnożyła sensy i stawała się przyczynkiem do głębszych refleksji – o uchylaniu tajemnic czy odcinaniu się od świata.

Reżyser, twórca happeningów, malarz, scenograf, pisarz, teoretyk sztuki. Studia na Wydziale Malarstwa Krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych rozpoczął w 1934 roku trafiając do pracowni prof. Władysława Jarockiego. Równocześnie z malarstwem studiował malarstwo dekoracyjne i teatralne u prof. Karola Frycza, dyrektora teatrów krakowskich. W tym czasie fascynowała go twórczość związanego z Krakowem Stanisława Wyspiańskiego. W latach powojennych Kantor współtworzył Grupę Młodych Plastyków. Z jego inicjatywy powstała również Galeria Krzysztofory, jedna z pierwszych powojennych galerii prezentujących sztukę aktualną. Aktywny w środowisku artystycznym w roku 1948 żywo zaangażował się w organizację I Wystawy Sztuki Nowoczesnej w Krakowie.W 1955 roku jako jeden z dziesiątki polskich artystów. zaprotestował przeciwko realizmowi socjalistycznemu wystawą 9 Malarzy w Domu Plastyków. Wystawa ta była zapowiedzią powstania Grupy Krakowskiej II, będąc jednym z pomysłodawców jej reaktywacji w 1957 roku.

Dla Tadeusza Kantora wizja sztuki opierała się w znacznej mierze o poszukiwanie takich sposobów artystycznej wypowiedzi, które mogłyby sprostać wyzwaniom współczesności. Był gorliwym wyznawcą pełnej swobody twórczej, zwolennikiem eksperymentu. Sam chłonął wszelkie nowinki, wykorzystując z nich to, co okazywało się przydatne jemu samemu, chętnie przetwarzał i modyfikował.

W pierwszym okresie twórczości, tuż po wojnie, malował figuratywne obrazy, wypełnione groteskowo uproszczonymi postaciami. Następnie przyszedł czas dynamicznych kompozycji metaforycznych o oszczędnej, chłodnej kolorystyce. W drugiej połowie lat 50. w wyniku podróży na Zachód a zwłaszcza zaś do Paryża zaczęły powstawać płótna taszystowskie charakteryzujące się wibracjami plam, linii, barw. Objawił się w nich stosunek Kantora do materii malarskiej, którą traktował na wskroś użytkowo. Pod koniec lat 50. tę nową ścieżkę Kantora doceniła krytyka zagraniczna a w ślad za nią europejscy i amerykańscy kolekcjonerzy sztuki. Końcówka lat 50. oraz lata 60. stały się pasmem wystawienniczych sukcesów i rozwoju kariery artystycznej Tadeusza Kantora. W latach 70. artysta powrócił do eksperymentów z płótnem tworząc liczne asamblaże i ambalaże – kompozycje półprzestrzenne, w których aplikowane na płótnie używane, nierzadko zniszczone przedmiotyprzeistaczały obraz w relief.