Warszawa, kolekcja prywatna
Desa Unicum, aukcja 30.06.2020, poz. 5
Polska, kolekcja prywatna

Kraków, Muzeum Narodowe w Krakowie, Jacek Malczewski romantyczny, 18 lutego – 31 lipca 2022.

Kozakowska-Zaucha U. [red.], Jacek Malczewski romantyczny [katalog wystawy], wyd. Muzeum Narodowe w Krakowie, Kraków 2022, s. 81

Była to zbrodniarka-pokutnica, nawrócona pod wpływem cierpienia, która stała się dla Anhellego towarzyszką niedoli i bolesnym przypomnieniem utraconej ojczyzny.

(Micke-Broniarek E. [red.], Jacek Malczewski. Powrót [katalog wystawy], Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 2000, s. 106)

 

Od początku swojej drogi artystycznej Jacek Malczewski w szczególny sposób zafascynowany był poezją Juliusza Słowackiego. Obecny w domu rodzinnym kult dla idei romantyzmu zaszczepiony został w nim przez ojca, Juliana Malczewskiego, który – jak pisał o nim Adam Heydel – „literaturę polską zna na wylot, Słowacki jest jego poetą, Anhellego czytał »ze sto razy«” (Heydel A., Jacek Malczewski. Człowiek i artysta, Kraków 1933, s. 13). Pierwsze szkice nawiązujące do utworów naszego narodowego wieszcza Malczewski wykonał jeszcze podczas studiów w Paryżu w 1977 roku. Niemniej, jego malarskie wizje nie były w żaden sposób próbą bezpośredniej ilustracji dzieł Słowackiego. Artysta korzystał z tych wątków w ramach pretekstu do przekazania własnych myśli o patriotyczno-martyrologicznym zabarwieniu.

Malczewski – poprzez Słowackiego – sięgał wielokrotnie m.in. do postaci Ellenai, bohaterki poematu „Anhelli”. Utwór napisany został kilka lat po klęsce powstania listopadowego i cechowała go metafizyczna aura i duch rewolucyjny. Przedstawiona przez poetę Ellenai była zesłaną na Sybir zbrodniarką, odbywającą pokutę za swoje grzechy. Cierpliwie i z wielką pokorą znosząc swoją karę, stała się towarzyszką niedoli Anhellego, którego pokochała czystą, siostrzaną miłością. „Serce jej od modlitwy ciągłej stało się pełne łez, smutków i niebieskich nadziei, i wypiękniało na niej ciało. Oczy rozpromieniły się blaskiem cudownym i ufnością w Bogu” – brzmią słowa poematu (Słowacki J., „Anhelli”, rozdział XIII, Księgarnia Polska, Lwów 1894, s. 36). Tymczasem w sztuce Malczewskiego postać Ellenai ucieleśnia ogółem los polskich wygnańców bytujących w śniegach Syberii. Jest symbolicznym przesłaniem stale przeżywanej przez niego popowstańczej martyrologii i niegasnącej nadziei na ostateczne zbawienie kraju.

Namalowany przez artystę w 1911 roku portret Ellenai ukazuje kobietę w popiersiu. Jej łagodne oblicze, lekko pochylona głowa, spuszczony w pokorze wzrok i delikatnie zarysowujący się uśmiech odzwierciedlają opis bohaterki przedstawiony przez Słowackiego. Jednakże rysy modelki, w tym charakterystyczny orli nos i zadarty podbródek, zdradzają postać Marii Balowej – w tamtym czasie ciągle ważnej muzy i ukochanej Malczewskiego. Kobieta ma na sobie symboliczny brązowy szynel i jakucką czapkę z nausznikami – nieodłączne elementy narodowo-martyrologicznej ikonografii dzieł artysty. „Zesłańczy szynel i jakucka czapka wielokrotnie pojawiały się (…) w kompozycjach Malczewskiego w różnych kontekstach. (…) przypominały, że niewola Polski wciąż trwa i że „Anhelli” jest wciąż aktualny” (Kozakowska-Zaucha U. [red.], Jacek Malczewski romantyczny [katalog wystawy], Muzeum Narodowe w Krakowie, Kraków 2022, s. 25)Za dziewczyną, w tle widnieje bezkres śnieżnej przestrzeni, nad którym ciążą gęste szare chmury, rozświetlone gdzieniegdzie pomarańczowym światłem. Na horyzoncie majaczą sylwetki wygnańców beznadziejnie kroczących przez sybirskie pustkowie. Czy kiedykolwiek uda im się odnaleźć drogę do domu?

(…) był od dziecka naturą głęboko uczuciową i poetyczną; tkwiło w nim usposobienie liryczne melancholijne, skłonność do zadumy, smutku i egzaltacji. (Szydłowski T., Jacek Malczewski. Monografie artystyczne, tom 5., Kraków–Warszawa 1925, s. 7)   Absolwent krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych w klasie Jana Matejki i paryskiej École des Beaux-Arts. Urodził się w 1854 roku w Radomiu jako jeden z czwórki rodzeństwa. Gdy miał jedenaście lat, zmarł jego jedyny brat, Teodor, co spowodowało u Jacka zainteresowanie mistycyzmem i duchowością. Wychowany w patriotycznej atmosferze domu rodzinnego oraz kształcony między innymi przez wybitnego literata Alfonsa Dygasińskiego – uczestnika powstania styczniowego – jako malarz obrał wątek patriotyczny za wiodący dla całej swojej twórczości. Jego wyrazem stały się obrazy syberyjskie i kolejne przedstawienia Ellenai, a także wprowadzana symbolika przedmiotów: kajdan, jakuckiej czapki czy wojskowego szynela.   W 1872 roku jego prace obejrzał sam Jan Matejko, który w liście do ojca młodego artysty pisał: „Rysunki kreślone ręką syna Pańskiego Jacka, zdają się wskazywać i obiecywać niepośledni talent malarski, którego rozwinięcia nie należy może zbyt długo przetrzymywać”. Za sprawą tej sugestii Malczewski przerwał naukę w gimnazjum i został przyjęty na pierwszy rok studiów w Szkole Sztuk Pięknych. W 1874 roku, podczas pobytu w Radomiu, namalował swój pierwszy olejny obraz – portret siostry Heleny przy fortepianie. W tym wczesnym okresie tworzył prace w duchu szkoły matejkowskiej, warsztatowo bardzo akademickie. Były to portrety, sceny rodzajowe i dzieła o tematyce patriotyczno-martyrologicznej. Od lat 90. w jego sztuce zaczęły pojawiać się treści symboliczne, przenikające się wzajemnie z wątkami patriotycznymi i biblijnymi, a także literackimi i alegoryczno-fantastycznymi. Ponadto nieprzerwanie realizował się jako portrecista, malując przy tym z wielką pasją podobizny własne.   W swoim życiu Malczewski sporo podróżował. W latach 1884-1885 wziął udział w naukowej ekspedycji Karola Lanckorońskiego do Małej Azji. Zwiedził także Grecję i Włochy. W latach 1885-1886 przebywał przez kilka miesięcy w Monachium. Po powrocie zamieszkał na stałe w Krakowie, gdzie został profesorem w Szkole Sztuk Pięknych (po 1900 roku przemianowanej na Akademię Sztuk Pięknych). Dwukrotnie był mianowany jej rektorem.   W 1886 roku na weselu córki profesorostwa Janczewskich artysta poznał Marię Gralewską, która rok później została jego żoną. W 1888 roku młodym państwu Malczewskim urodziła się córka Julia, a w 1892 roku syn Rafał – dziedzic ojcowskiego talentu i przyszły malarz. W tym samym czasie sztuka Malczewskiego osiąga pełnię dojrzałości. Doświadczenia monachijskie, młodopolska atmosfera Krakowa, a także klimat domu rodzinnego połączyły się i dojrzały w wielkich symbolicznych obrazach „Melancholia” (1894) i „Błędne koło” (1895-1897). Około 1900 roku artysta związał się z Marią Balową, która była przez lata największą spośród jego muz. Miłość ta zaważyła na charakterze twórczości Malczewskiego, który przedstawiał ukochaną we wszelkich obliczach – jako dumną Polonię, zwycięską Nike, kuszącą Eurydykę, spokojną Thanathos i zwodniczą chimerę.   Malczewski oprócz pracy na krakowskiej akademii, działał aktywnie w tamtejszym środowisku artystyczny i kulturalnym. Był współzałożycielem Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka” i należał także do Grupy Zero, z którymi licznie wystawiał. W ostatnich latach życia przebywał głównie w Lusławicach i Charzewicach koło Zakliczyna. Pod koniec życia dotknięty ślepotą, zmarł 8 października 1929 roku.