Warszawa, kolekcja prywatna
Warszawa, kolekcja Stanisławy Niewiadomskiej
Warszawa, kolekcja Wiesława Popiela

Chcąc naszkicować rozwój twórczości Eligiusza Niewiadomskiego należałoby rozpocząć od okresu studiów w Petersburgu i Paryżu, przypadającego na lata 90. XIX wieku, w którym dominował u niego naturalizm. Z kolei przełom wieków i lata poprzedzające wybuch I wojny światowej odznaczały się w malarstwie Niewiadomskiego ekspresją, mroczną nastrojowością, doskonale widoczną w pejzażach i niektórych portretach malowanych w okresie do 1910 roku. Tymczasem od około 1915 roku aż do ostatnich lat życia wkracza w jego dzieła dekoracyjność i symbolizm, których źródeł inspiracji doszukiwać się można w literaturze, m.in. w dramatach Zygmunta Krasińskiego.

Prace Niewiadomskiego reprezentowały doskonałą umiejętność warsztatową, cenioną przez krytyków i publiczność. Dużą popularnością cieszyły się jego pejzaże, zwłaszcza zaś cykle z Białowieży i Tatr. Pierwszy cykl tatrzański powstał już w końcu XIX wieku i eksponowany był na wystawie Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w 1897 roku. Do tematu artysta powrócił dekadę później. Kilka obrazów z motywami tatrzańskimi pokazał na wystawie Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego w Warszawie w lutym 1912 roku. Niemałe zainteresowanie wzbudziły wówczas też jego kompozycje pejzażowe powstałe podczas pobytu Niewiadomskiego na Litwie, malowane po 1910 roku, takie jak „Stodółka w Drobindze nad Niemnem”. Dzieła te określane mianem cyklu „Z nad Niemna” eksponowane były w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych w 1913 roku.

Krajobrazy malowane podczas wspomnianych podróży to kameralne w charakterze widoki, w których naturalizm miesza się z nastrojowością. Tworzone z wielką wprawą i wyczuciem, stanowią niemal impresjonistyczny zapis chwili – zapadającego zmroku nad polami czy chmur schodzących ze zbocza góry na taflę wody. W dziedzinie pejzażu Niewiadomski bardzo cenił malarstwo swoich wielkich poprzedników – Juliana Fałata i Jana Stanisławskiego. W monumentalnym, niestety nie ukończonym podręczniku pt. „Malarstwo polskie XIX i XX wieku” podkreślał, że dopiero tych dwóch artystów nadało odpowiednią rangę polskiemu malarstwu pejzażowemu – poprzez swobodne, śmiałe, impresjonistyczne traktowanie krajobrazu przy równoczesnym zachowaniu zdrowych tradycji naturalizmu (Zob.: Niewiadomski E., Malarstwo polskie XIX i XX wieku, Wyd. M. Arcta, Warszawa 1926, s. 244-245).

W pejzażach Niewiadomskiego nie sposób nie dostrzec nauki płynącej z lekcji wielkich polskich pejzażystów. Malowane wprost z natury widoki charakteryzują się wrażliwością na barwę i światło. Formatem kompozycji oraz zdecydowanym i swobodnym ruchem pędzla są niejako odwołaniem do urokliwych dzieł Jana Stanisławskiego. Oferowany zestaw pięciu prac pejzażowych stanowi bardzo istotny wkład w poznanie twórczości tragicznej postaci Niewiadomskiego, którego artystyczny dorobek uległ rozproszeniu, częściowo zniszczeniu, a także zupełnie świadomej eliminacji z obiegu wystawienniczego. Opinia o artyście jako o politycznym fanatyku przez lata rzutowała na sposób w jaki postrzegano jego twórczość. Każda pojawiająca się na rynku praca przywraca ponownie postać tego niezwykłego malarza, stanowiąc świadectwo wszechstronności jego talentów.        

Eligiusz Niewiadomski był malarzem, teoretyk sztuki i pedagogiem. Artystą – który w historii zapisał się jako zabójca prezydenta RP Gabriela Narutowicza. Urodził się w Warszawie w 1869 roku. Edukację artystyczną rozpoczął w rodzinnym mieście w Szkole Rysunkowej u Wojciecha Gersona. Kontynuował naukę w Petersburgu na tamtejszej akademii. Był uważany za bardzo zdolnego ucznia, czego dowodem stały się liczne medale, które otrzymał podczas studiów. W tym wczesnym okresie twórczym znajdował się pod wpływem sztuki Arnolda Böcklina, czego dowodem był jego obraz dyplomowy „Centaury w lesie”, za który otrzymał tytuł artysty I stopnia, wielki złoty medal, nagrodę na wystawie konkursowej uczniów oraz złoty medal na wystawie TZSP w Warszawie.

W latach 1895-1896 kształcił się w Paryżu. Malował wówczas pejzaże Bretanii, widoki Montmartre’u oraz portrety i studia modeli. Po powrocie do kraju współpracował z czasopismami (m.in. Wędrowiec, Ziarno, Tygodnik Ilustrowany i wiele innych), tworząc dla nich ilustracje oraz recenzje. W 1899 roku wszedł do zarządu TZSP, mimo niechęci do tej instytucji i sztuki tam reprezentowanej. Rozwijał się jako historyk sztuki oraz popularyzator sztuki dawnej i nowej pisząc wiele tekstów publikowanych w książkach i albumach m.in. w: „Sztuka Polska. Malarstwo. Peinture. L’art. polonais” (Lwów, 1903) czy „Bolesław Biegas. Sculpteur et peintre” (Paryż, 1906).

Swoją pedagogiczną ścieżkę rozpoczął w 1897 roku, zakładając własną szkołę malarstwa, a następnie od 1898 roku był wykładowcą rysunku w Instytucie Politechnicznym w Warszawie. Niestety droga ta została przerwana w 1902 roku po kilkumiesięcznej nieobecności Niewiadomskiego spowodowanej aresztowaniem za przemyt nielegalnych wydawnictw narodowych. Od 1897 roku artysta był zaangażowany w Ligę Narodową. Przyczynił się do rozwoju warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych, zapraszając do współpracy znanych artystów m.in.: Kazimierza Stabrowskiego czy Ferdynanda Ruszczyca. Sam wykładał tam historię sztuki do 1918 roku. Następnie został radcą w Ministerstwie Kultury i Sztuki, gdzie zajmował się przede wszystkim szkolnictwem artystycznym.

Do wybuchu I wojny światowej w jego malarstwie pojawiały się portrety, kompozycje o tematyce symboliczno-religijnej oraz pejzaże. W 1908 roku wykonał kurtynę dla amatorskiego teatru w Rychwale. W tym samym czasie zainteresował się polichromią kościelną oraz witrażem, czego efektem były jego realizacje w kościele parafialnym Św. Bartłomieja w Koninie. W okresie wojny wstąpił do organizacji sanitarnych. Zgłosił się tam ochotniczo. Uczył w prywatnych pensjach i wykładał w Towarzystwie Kursów Naukowych, zarzucając powoli praktykę artystyczną. W 1920 roku przeszedł do czynnej służby pierwszoliniowej jako szeregowiec 5 Pułku Piechoty Legionów III Kompanii Zapasowej w Chełmnie i został wysłany na front. Po nastaniu pokoju powrócił do pracy w Ministerstwie Kultury i Sztuki, jednak niedługo po tym podał się do dymisji i poświęcił się pisaniu książek związanych z historią sztuki. Dnia 16 grudnia 1922 roku Niewiadomski dokonał zamachu na prezydenta RP Gabriela Narutowicza. Artysta zastrzelił polityka podczas jego wizyty w Galerii Zachęta, za co został pojmany i skazany na śmierć. Egzekucja odbyła się 31 stycznia 1923 roku. Podczas ostatnich tygodni życia Niewiadomski ukończył jeszcze pisać swój podręcznik „Malarstwo Polskie XIX i XX wieku”. Desperacki czyn, jakiego się dopuścił, przysłonił jego twórczość artystyczną, publicystyczną oraz jego dokonania pedagogiczne. Polityczny fanatyzm malarza odbił się na późniejszej interpretacji pozostawionej przez niego spuścizny.