Francja, kolekcja prywatna Marlborough (USA), Bonhams Skinner, aukcja 02.11.2023, poz.15 Stany Zjednoczone, kolekcja Evy Kristiny Ehrenfeucht Berkeley (USA), kolekcja Alfreda i Marii Tarski

Michałowski J.M., Karykatury Aleksandra Orłowskiego w Muzeum w Szawlach, „Biuletyn Historii Sztuki” nr 2, 1968, s. 207-216. Husarski W., Karykatura w Polsce, Wydawnictwo Gebethnera i Wolffa, Warszawa 1926, s. 12-13.

Rysunki, akwarele, gwasze i litografie autorstwa Aleksandra Orłowskiego zapewniły mu miejsce w panteonie najważniejszych polskich twórców pierwszej połowy XIX wieku. W obrębie wyżej wymienionych szczególne miejsce znajduje karykatura, którą artysta z powodzeniem uprawiał od ok. 1812 roku, w tzw. okresie petersburskim (1802-1832). Karykatura jako gatunek doznał znacznego rozkwitu w XVIII wieku. Subtelne i dowcipne ilustracje do „Myszeidy” Krasickiego w wykonaniu Jana Piotra Norblina a zwłaszcza zaś dosadnie scharakteryzowane typy szlacheckie i postaci ze „Zbioru strojów polskich” tego artysty położyły podwaliny pod karykaturę wytrawnych mistrzów gatunku takich jak Orłowski, Jan Feliks Piwarski i Franciszek Kostrzewski. Powodzenie satyrycznych wizerunków autorstwa Aleksandra Orłowskiego wynikało z żywiołowego temperamentu, zamiłowania do lapidarnej formy i niepospolitego daru obserwacji jakie cechowały tego malarza i rysownika. Prace na niewielkich kartkach papieru formatu podręcznego szkicownika nie miały charakteru portretowego. Artysta z wprawą wnikliwego podglądacza przelewał na papier podpatrzone scenki, zbliżone nierzadko do sytuacyjnego żartu. Po 1815 roku w twórczości Orłowskiego pojawiły się karykatury o motywach polskich. Opatrzone często zabawnymi tytułami trafnie obrazowały postaci carskich wojskowych czy rodzime typy szlacheckie z ich przywarami i słabostkami. Bohaterami owych rysunków byli najczęściej duchowni, bogaci właściciele ziemscy, mundurowi. Niezależnie od karykaturowanego modela kompozycje te cechuje swobodna i zamaszysta kreska, pełna werwy i komizmu. Wacław Husarski, historyk sztuki, zauważał, że popularność karykatur Orłowskiego wynikająca z charakterystycznego dla artysty poczucia humoru i zmysłu obserwacyjnego zaowocowała następnie szerokim kręgiem naśladowców jego talentu: „Ten właśnie temperament, do gruntu rodzimy, obok osobistych zalet towarzyskich, gromadzi koło niego wszystkich owych amatorów i półamatorów, których śmiało nazwać można jego szkolą; naśladują go domorośli karykaturzyści, nawet nie znający go osobiście, tylko na podstawie jego tak popularnych prac” (Husarski W., Karykatura w Polsce, Wydawnictwo Gebethnera i Wolffa, Warszawa 1926, s.13). Karykatury pozostają bardzo ciekawym przykładem twórczości Aleksandra Orłowskiego, zwłaszcza tego jej wątku, który dokumentował silny związek artysty z krajem ojczystym, jego typami i przeszłością.

Charakter narodowy, typ swojski, tak odróżniające go od ówczesnych kosmopolitycznych luminarzy naszej sztuki są  wynikiem natury wewnętrznej człowieka nie zaś artysty.

– Henryk Piątkowski (Piątkowski H., Album sztuki polskiej: wystawa retrospektywna w Warszawie 1898, wyd. Drukarnia P. Laskauera & W. Babickiego i Zakład Fotochemigraficzny B. Wierzbickiego i S-ki, Warszawa 1901, s. 12-14)

Aleksander Orłowski przyszedł na świat 9 marca 1777 roku w bardzo skromnej rodzinie. Malarstwa uczył się w pracowni Jana Piotra Norblina, który widząc wielki talent młodego chłopaka, traktował go jak najlepszego ucznia. Tam Orłowski zawarł swoje pierwsze artystyczne przyjaźnie, m.in. z Janem Rustemem. W tym okresie zasłynął jako twórca scen batalistycznych. Zaciągnąwszy się jako ochotnik do insurekcji kościuszkowskiej, z upodobaniem utrwalał postacie żołnierzy, kosynierów i samego Naczelnika. Do tej tematyki powracał jeszcze kilka lat po powstaniu, wykorzystując w odtwarzaniu scen swą doskonałą pamięć i zmysł obserwacyjny. Malował zarówno w technice akwarelowej jak i olejnej.

Pod koniec lat 90. XVIII wieku spędził dłuższy czas w majątku Radziwiłłów w Nieborowie, gdzie przy tworzeniu słynnej Arkadii, „krainy szczęśliwości” pracował również Norblin. W okresie nieborowskim Orłowski malował sentymentalne w duchu pejzaże i sceny z życia wsi. Wzbogacał swój styl rysowania: stopniowo wzmacniał i upraszczał kształty, poszerzył też znacznie repertuar, do którego dołączyły satyryczne portrety, autoportrety oraz wizerunki zwierząt, zwłaszcza zaś psów. Mimo że jego talent był doceniany, Orłowski pragnął dalej się rozwijać, zdobywając nowe doświadczenia.

W 1802 roku opuścił Warszawę i udał się do Sankt Petersburga, gdzie z polecenia Stanisława Kostki Potockiego rozpoczął pracę jako nadworny malarz wielkiego księcia Konstantego. Za wysoką pensję miał raz w miesiącu dostarczać do pałacu jeden obraz. Z upodobaniem malował portrety konne, sceny rodzajowe i batalistyczne. W Petersburgu rozwinął również, właściwie nieobecny do tamtej pory w malarstwie rosyjskim, nurt marynistyczny. Powróciła zaszczepiona jeszcze w warszawskiej pracowni Norblina, fascynacja Rembrandtem, którego atmosfera dzieł wywarła ogromny wpływ na wyobraźnię Orłowskiego, zwłaszcza zaś stosowany przez holendra układ postaci. Jak zauważa Halina Cękalska-Zborowska „Orłowski nie kopiuje nigdy Rembrandta (…) ale poddaje się urokowi łatwiej uchwytnych niektórych jej elementów, które przetwarza bardzo dowolnie, w zupełnie innej niż Rembrandt technice” (Cękalska-Zborowska H., Aleksander Orłowski, Warszawa 1962). Powstające w Petersburgu prace odznaczały się duchem zbliżającej się epoki romantyzmu. Orłowskiego pociągał dramatyzm, ludowość, urok podań i legend. Do romantycznej wrażliwości było mu blisko zanim jeszcze ukształtowała się ona jako nowy ruch intelektualny i artystyczny. Jako techniki zaczął artysta coraz częściej używać pastelu i gwaszu, niejednokrotnie mieszając go z akwarelą i tuszem. Tworzył barwne, rozbudowane, wielopostaciowe kompozycje oraz liczne portrety, zwłaszcza spotykanych w Rosji Czerkiesów, Baszkirów i Kirgizów, ale również wizerunki na potrzeby dworu i miejscowej arystokracji. Nie były to dlań motywy nowe, podejmował je już na krótko przed swoim wyjazdem do Rosji. Po kampanii rosyjskiej Napoleona w 1812 roku, pogłębiło się u Orłowskiego zainteresowanie tematyką społeczną.

Artysta wiele podróżował po Rosji, natomiast nigdy nie był na zachodzie Europy. Dzięki temu jego twórczość w niewielkim stopniu uległa panującym wówczas trendom. O ile prace olejne, do których tak usilnie namawiał go Wielki Książę Konstanty, nie odzwierciedlają może pełni talentu Orłowskiego, o tyle rysunki, akwarele, gwasze i litografie zdecydowanie zapewniły mu miejsce w panteonie najważniejszych twórców pierwszej połowy XIX wieku, nie tylko w Polsce ale i w Rosji.