Polska, kolekcja prywatna Polski Dom Aukcyjny, aukcja 7 grudnia 2022, poz. 5 Polska, kolekcja prywatna

Matejko – wystawa objazdowa: Legnica, Muzeum Miedzi w Legnicy, wrzesień–grudzień 2019; Toruń, Muzeum Okręgowe w Toruniu, Rynek Staromiejski, czerwiec–sierpień 2019; Stalowa Wola, Muzeum Regionalne w Stalowej Woli, kwiecień–czerwiec 2018

Król A., Matejko [katalog wystawy], Muzeum Regionalne w Stalowej Woli, wyd. Muzeum Okręgowe w Toruniu, Toruń 2018, s. 84

Twarze w obrazach Matejki to bodaj najbardziej intrygująca część jego malarstwa. Różnorodność typów fizjonomicznych jest jedną z tych cech, które zdecydowanie różnią Matejkę od jego polskich poprzedników, a także (…) niewiele znajdują analogii w dziewiętnastowiecznym malarstwie historycznym. – Maria Poprzęcka

(Poprzęcka M., Kochankowie z masakrą w tle i inne eseje o malarstwie historycznym, Warszawa 2004, s. 134)

Motywy historyczne, z którymi najbardziej kojarzona jest twórczość Jana Matejki, zajmowały go od najwcześniejszych etapów drogi artystycznej. Były one wyrazem jego wielkiego patriotyzmu i miłości do Ojczyzny – jej przeszłych dziejów i tradycji, a ich historiozoficzno-edukacyjny wyraz szedł w parze z wysoką jakością plastyczną. „Ów afekt patriotyczny, o tak wysokiej skali uczuciowego napięcia, że przywodzi na myśl szczyty natchnienia w naszej romantycznej poezji, ujarzmił w Matejce wszystkie inne jego bodźce, stał się jawnym źródłem a zarazem i ostatecznym rezultatem wszystkich dominujących w duchu artysty tendencji i doprowadził do takiej psychicznej konstelacji, że graniczy ona u niego wprost z monoideizmem, tj. z pewnego rodzaju obsesją, kiedy to jedna idea wypiera i usuwa na dalsze plany wszystkie idee inne” – charakteryzował postawę malarza Mieczysław Treter (Treter M., Matejko. Osobowość artysty, twórczość, forma i styl, Lwów 1939, s. 88).

Prezentowany „Portret mężczyzny w szyszaku” został namalowany przez Matejkę, gdy ten ledwo przekroczył dwadzieścia lat. Obraz, należąc do grupy wczesnych prac artysty, powstał w okresie jego studiów zagranicznych. W 1858 roku młody malarz otrzymał stypendium i opuścił Kraków na rzecz nauki w monachijskiej akademii. Tam, w pracowni Hermanna Anschütza, szlifował swoje umiejętności w zakresie różnicowania charakterystyki modela, bardziej mięsistego modelunku, a przede wszystkim odważnego operowania wyrazistą plamą barwną. Jego mistrzem w tym zakresie stał się podziwiany w tamtejszych kręgach Karl Piloty, przedstawiciel realistycznego historyzmu.

Oferowane dzieło ukazuje rozwój malarskiego talentu Matejki. W odróżnieniu od idealizowanych przedstawień, jakie tworzył jeszcze w Krakowie, „Portret mężczyzny w szyszaku” przedstawia zwrot w kierunku bardziej naturalistycznej budowy postaci. W portrecie uderza realizm modela – jego poważna mina, zaciśnięte usta i widoczne na policzku bruzdy zmarszczkowe. Mężczyzna ubrany jest w XVII-wieczną zbroję płytową. Jego korpus i szyję zakrywa napierśnik z obojczykiem, głowę ochrania husarski szyszak typu pappenheimer. Kompozycję charakteryzuje doskonałe opanowanie warsztatu, widoczne w zastosowanych kolorystycznych niuansach i poprowadzonym światłocieniu, jak również historyczne zacięcie artysty do precyzyjnego odzwierciedlania strojów z epoki.

Pokolenia dzisiejszych czasów nie rozumieją naszej sztuki, bo to są nowe zdobycze, a każda nowość budzi niewiarę albo lekceważenie; my Polacy pracujemy na przyszłość i dopiero przyszłość nas cenić będzie! (…) stworzyliśmy prawdziwe historyczne malarstwo na podstawie historiozofii i dlatego nas dziś nie rozumieją jeszcze.

– Jan Matejko (1888) (Treter M., Matejko. Osobowość artysty, twórczość, forma i styl, Lwów 1939, s. 4)

Charakterystyczną cechą twórczości Jana Matejki już od najwcześniejszych lat studenckich był zwrot ku tradycji i wielkości polskiej sztuki i w tym przejawiał się matejkowski sposób pojmowania historyzmu. W najwcześniejszym dzieciństwie talent jego rozpoznany został przez starszego brata Franciszka, który zapewnił mu domowe ćwiczenia z rysunku, które „uczyły go wczuwania się w inną epokę, w postacie historyczne odległych czasów oraz przyzwyczajały go od lat najwcześniejszych do brania żywego osobistego udziału w historycznych zdarzeniach” (Treter M., Matejko. Osobowość artysty, twórczość, forma i styl, Lwów 1939, s. 96). Objawiało się to w dorosłym życiu malarza we wszystkich podejmowanych przez niego gatunkach –  od scen typowo historycznych, po sztukę portretową. Uczuciowość jego malarstwa, na którą zwracają uwagę badacze, podparta była rozlicznymi studiami historycznymi i artystycznymi.

Matejko bardzo dużo czytał, „przede wszystkim dzieła historyczne, dawne kroniki, z którymi nie rozstawał się nawet w podróży, studiując je w drodze” (Treter M., Matejko. Osobowość artysty, twórczość, forma i styl, Lwów 1939, s. 94). Wedle założeń malarstwo historyczne mógł uprawiać jedynie wykształcony artysta, dobrze znający źródła literackie. Ten gatunek sztuki nobilitował, pozwalał podkreślić nie tylko talent, ale i rozległą wiedzę twórcy. Osobiste predyspozycje, wrodzona inteligencja, uczuciowość i instynkt malarski w połączeniu z duchem Krakowa i krakowskim środowiskiem uczyniły z Matejki malarza historycznego o głęboko patriotycznym poczuciu. Powolne wybudzanie się z kryzysu, jaki dotknął miasto w połowie XIX wieku i nowa rola, jaką przyszło odegrać stolicy zaboru austriackiego po klęsce Powstania Styczniowego, miały wielki wpływ na rozkwit artystycznej działalności Krakowa. Miasto już w latach 60. XIX wieku stało się „duchową stolicą narodu polskiego”, a jednym z jej fundamentów było niewątpliwie matejkowskie malarstwo historyczne. Całe życie i twórczość malarza mieszczą się w wyjątkowej dla Krakowa fazie, w której prowincjonalne i zagrożone miasto przeistaczało się w budzący się do życia ośrodek. Sztuka Matejki była organiczną częścią tego procesu, a samego artystę postrzegano w rodzinnym mieście jako współtwórcę wielkich przemian.

Symboliczną kulminacją tej historycznej i tożsamościowej odbudowy Krakowa jako miasta polskiego było ofiarowanie Matejce przez Radę Miast berła –  znaku panowania w dziedzinie sztuki (1878). „Nie macie dziś pojęcia, jak sztuka polska wyglądała przed rokiem 1850 – było po prostu nic” zapewniał Marcin Olszyński, cytowany przez Stanisława Witkiewicza. Ten surowy osąd potęgowała niepochlebna opinia Wojciecha Gersona, który w liście do Franciszka Tepy cytowanym przez M. Tretera (Matejko. Osobowość artysty, twórczość, forma i styl, Lwów 1939, s. 102) nazywa sztukę polską „rzemiosłem zabytkowym, tolerowanym dlatego chyba tylko, że oświecone narody Zachodu przywykło się nałogowo małpować”. Malarstwo historyczne Jana Matejki zmieniło ten stan rzeczy przywracając polskiej sztuce jej znaczenie. Dziś uznawany jest on za artystę kluczowego dla procesu kształtowania się nowoczesnej tożsamości Polaków i ich obrazu własnego w XIX wieku.